SRBIJA SE UMIRITI NE MOŽE: Oružani ustanak 1941. godine rasplamsao se poput požara

KAO DAN početka oružane borbe srpskog naroda u Srbiji protiv okupatora, označen je od vlasti u socijalističkoj Jugoslaviji, i opšteprihvaćen u domaćoj istoriografiji, 7. jul 1941, onaj dan o kojem su u Beloj Crkvi ubijena dvojica pripadnika Žandarmerije kvislinške vlade Milana Nedića.

Četnici sprovode zarobljene Nemce 1941. godine, Foto Muzej Revolucije, Užički muzej, Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Arhiv Loznice, Arhiv porodice Ranković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Vikipedija

Tek kad su vetrovi vremena u svom vihoru odneli socijalističku vlast, vlast komunista, i Jugoslaviju kao državu, javila su se i u zemlji mišljenja, da događaj od 7. jula, "sa koje god strane posmatran ne zaslužuje da bude označen kao markantni kamen-međaš ustanka tako velikih razmera kakav je bio ustanak srpskog naroda 1941, kada su se u borbi našle obe antiokupatorske struje, partizanska i četnička", da on u stvari nije bio početak oružane borbe srpskog naroda, protiv nemačog okupatora, već samo - "početak nasilnog preuzimanja vlasti" od strane komunista i, istovremeno, početak bratoubilačkog, građanskog rata među Srbima, nagoveštaj da će se "glavna borba voditi... između Srba i Srba". (Po profesoru Branku Petranoviću, "datum srpskog ustanka - 7. jul 1941 - manje je određen istorijskim značajem događaja koji se zbio tog dana u Beloj Crkvi, selu Rađevine, a daleko više činjenicom što je trebalo obeležiti sednicu Politbiroa na kojoj je 4. jula doneta odluka o početku borbi, vezati početak ustanka za lokaciju generalnog sekretara KPJ, označiti prednost komunista...".)

Nezavisno od toga, međutim, kako se sve gledalo na događaj od 7. jula nekad, a kako posle silaska komunista s vlasti, i kako se on uopšte uzev ocenjuje, više je nego izvesno - da 7. jula 1941. godine nisu po prvi put posle neslavne kapitulacije kraljevske jugoslovenske vojske planule puške u Srbiji. Do toga je došlo znatno ranije, i to u više mahova i na više mesta.

Muzej Revolucije, Užički muzej, Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Arhiv Loznice, Arhiv porodice Ranković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Vikipedija

PRVI HICI na okupatora u Srbiji, kako je dokazano, ispaljeni su neposredno po potpisivanju protokola o kapitulaciji jugoslovenske vojske, 21. aprila 1941, u selu Donji Dobrić u Pocerini. Tog dana se jedna desetina pripadnika jurišnog odreda jugoslovenske vojske (vojno-četničkog, kako se taj rod još nazivao) upustila u borbu sa jednim odeljenjem nemačke vojske i ubila jednog potporučnika, a jednog drugog potporučnika i jednog narednika ranila.

Oko 1. maja 1941, grupa srpskih patriota, vojnika, koji se nisu hteli predati, zametnula je boj sa jednim jačim odeljenjem nemačke vojske kod Užičke Požege. Borba je bila žestoka, ali kratka, i Nemcima, brojno jačim i bolje naoružanim, pošlo je za rukom da zarobe desetoricu vojnika i jednu ženu koja se našla među njima. Svi su, i odmah, bili postreljani na licu mesta...

Polovinom maja, a zatim 16. juna 1941, na planini Javor vođene su takođe borbe između srpskih vojnika, koji nisu hteli da priznaju akt o kapitulaciji, i nemačkih poternih odeljenja.

Potpuno odgovara istini, uz druge slučajeve otpora, da su se Srbi, civili, 5. jula 1941, u selu Borčane na Kopaoniku, sa oružjem u ruci suprotstavili albanskim žandarmima i pripadnicima jedne nemačke jedinice, stacionirane u Kosovskoj Mitrovici.

U svemu je tačan i podatak, da su već 12. jula 1941, prvi nemački vojnici pali u zarobljeništvo srpskih ustanika. Bilo je to u šumi Jautini u Podgorini. Zarobljeno je 14 Nemaca. Svučeni do u gaće i košulje - poslati su u Valjevo. (Ova akcija pripisuje se oružanoj grupi partizana iz Podgorine, iz Valjevskog partizanskog odreda.)

* * * * * * * *

Loznica prvi oslobođeni grad u okupiranoj Evropi

U SEPTEMBRU 1941, oružani ustanak u Srbiji rasplamsao se poput požara, onda kada su se seljaci počeli masovno laćati oružja. Nemački okupator je u tom času imao dve ustaničke vojske protiv sebe: partizane i vojne četnike, kako su se u prvi mah nazivali pripadnici odreda pukovnika Dragoljuba Draže Mihailovića. Svaka pod svojom vlastitom komandom, ove vojske su, dok nije došlo do neminovnog razdora među njima, često zajednički dejstvovale) i zahvaljujući tome uspevale da okupatorsku vojnu silu tuku na mnogo mesta, zauzmu više gradova i stvore slobodnu prostranu teritoriju do nadomak Beograda.

Jedna od prvih većih i značajnijih borbi, u kojoj su, rame uz rame, učestvovali partizani i vojni četnici, bila je ona koja je vođena kod Krupnja, od 2. do 4. septembra 1941. godine.

Protiv 8. čete 734. pešadijskog puka 704. nemačke pešadijske divizije tukle su se dve partizanske čete (Podgorska i Rađevska) i vojno-četnički odred popa Vlade Zečevića i Ratka Martinovića. O žestini bitke govori i to, da su Nemci bili primorai da pozovu i avijaciju u pomoć. Avioni su bombardovali ustaničke položaje. Ali to nije pomoglo.

Muzej Revolucije, Užički muzej, Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Arhiv Loznice, Arhiv porodice Ranković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Vikipedija

Jedinica okupatora se predala 4. septembra 1941. godine. Zarobljeno je 112 vojnika, od kojih 20 ranjenih. Zaplenjena je znatna količina oružja i municije - 22 puškomitraljeza, 80 pušaka, 7 bacača, 200.000 metaka i 200 uniformi.

Samo dva dana posle pobede u Krupnju, 6. septembra 1941, vojni četnici i partizani razvili su svoje zastave u Banji Koviljači. Pre toga, međutim, 31. avgusta 1941, bila je, posle žestoke borbe, prinuđena da kapitulira nemačka posada u Loznici. Glavna zasluga za ovu pobedu nad Nemcima pripadala je potpukovniku Veselinu Misiti, komandantu jednog vojno-četničkog odreda, koji je ovom prilikom i poginuo.

PO MIŠLjENjU dr Ivana Avakumovića, ako bi i koji dan trebalo da bude uzet za početak oružane borbe protiv okupatora u Srbiji i Jugoslaviji, onda bi to trebalo da bude 31. avgust. Tog dana je vođena ne samo najogorčenija borba između srpskih ustanika i nemačke okupatorske vojske, već je i postignuta najveća i najznačajnija pobeda do tada. Vojni četnici zarobili su tada 93 nemačka vojnika, a Loznica je postala prvi oslobođeni grad u okupiranoj Evropi.

Muzej Revolucije, Užički muzej, Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Arhiv Loznice, Arhiv porodice Ranković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Vikipedija

Zajedno dejstvujući, partizani i vojni četnici zauzeli su, zatim, 28. septembra 1941, i Gornji Milanovac. Tom prilikom zarobljeno je 70 nemačkih vojnika...

U napadu na Šabac, nedelju dana ranije, 21. i 22. septembra 1941, takođe su zajedno učestvovali partizani i vojni četnici. Odnos njihovih snaga bio je 1:1, odnosno po 17 četa sa svake strane. Glavni komandant i rukovodilac cele operacije bio je kapetan Dragoslav Račić, komandant Cerskog vojno-četničkog odreda. Sem partizana i vojnih četnika, u ovom napadu na Šabac uzeo je učešća i jedan odred Koste Pećanca, pod komandom vojvode Budimira Cerskog (Ilića-Gavrilovića).

Prvobitno, Šabac je trebalo da bude napadnut 10. septembra, ali je odložen za 17, pa za 21. septembar. Sve je ovo bilo u vreme prebacivanja 342. nemačke divizije iz Francuske u Srem, radi upotrebe u Srbiji, i u vreme postavljanja Austrijanca Franca Bemea za "opunomoćenog komandujućeg generala" u Srbiji. General Beme je stigao u Beograd 19. septembra, iz Grčke, gde je bio na dužnosti komandanta 18. korpusa. Upravo dan uoči dolaska generala Bemea u Beograd, 18. septembra, partizanske i vojno-četničke snage zauzele su svoje polazne položaje kod Šapca. Partizana je bilo u svemu oko 1.100, a vojnih četnika 970!

* * * * * * * *

Prvi zvanični pregovori sa nemačkim okupatorom

BORBA ZA ŠABAC bila je vrlo teška. Kao risovi jurišali su na Nemce i partizani i vojni četnici. Veliku, možda i najveću hrabrost, ispoljili su pripadnici vojno-četničkog "Voda smrti", koji će 24. septembra, kod Šapca, svi do jednog izginuti... Mada su se vojni četnici u borbama sa Nemcima kod Šapca pokazali kao pravi junaci, kao i partizani, uostalom, u istoriografiji nastaloj u socijalističkoj Jugoslaviji to se uglavnom ne priznaje. Neki autori, pa i oni najugledniji, čak tvrde, da su se vojni četnici u borbama kod Šapca i drugih mesta rđavo držali i da su njihove starešine htele samu tu borbu da iskoriste "za razbijanje ustanka, za širenje panike i demoralizacije, neverice u snage naroda... Tu se radilo o smišljenom ometanju borbe partizanskih odreda protiv okupatora i kvislinga, a pod vidom učestvovanja u toj borbi... "

U ranu jesen 1941. godine, u Srbiji je sve bilo u znaku masovnog ustanka naroda. Nemačke snage u mnogo mesta bile su sabijene u mišju rupu, došlo je, po svoj prilici, do prvog "mirnog kontakta" ustanika sa nemačkom okupacionom vojskom. Naime, kapetan Račić, komandant Cerskog vojno-četničkog odreda, 4. oktobra 1941, obratio se pismom komandiru 10. čete 699. nemačkog pešadijskog puka u Šapcu, izjavljujući da je spreman da pusti iz zarobljeništva 40 nemačkih vojnika, ali pod uslovom: 1) da Nemci prestanu "sa ubijanjem, zlostavljanjem i odvođenjem mirnih, nenaoružanih Srba i oduzimanjem njihove imovine"; 2) da Nemci povuku svoje trupe u Šabac i obustave bombardovanje sela.

Muzej Revolucije, Užički muzej, Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Arhiv Loznice, Arhiv porodice Ranković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Vikipedija

"Ukoliko vaši vojnici ne prestanu s mučenjem i zlostavljanjem srpskog naroda", rekao je Račić na kraju svog pisma, "mi ćemo nastaviti borbu s najvećom žestinom do poslednjeg vojnika..."

ODGOVOR NEMACA (preko komandanta 1. bataljona 699. puka, kapetana Šulca), glasio je, da je uslov za prekid vatre - 1) neodložno izručenje svih zarobljenih Nemaca, 2) predaja celokupnog oružja i municije od strane vojnih četnika. Ukoliko bi ovo bilo prihvaćeno, oficirima i ljudstvu vojno-četničkih odreda bilo bi zagarantovano "puno oslobođenje od kazne". Na ove uslove kapetan Račić nije pristao, i uskoro se povukao iz Mačve, u okolinu Valjeva.

Na sasvim drugom kraju Srbije, kod Kraljeva, na isti način, došlo je, tri dana posle Račićevog, takođe do kontakta  ustanika i Nemaca. Štab Kraljevačkog partizanskog odreda zatražio je, 7. oktobra 1941, od Nemaca (komande mesta u Kraljevu) da, pored ostalog, prestanu sa hapšenjem građana i spaljivanjem njihove imovine, odmah isplate dotle pričinjenu štetu u visini od milion i 800.000 dinara, puste sve Srbe koji su se nalazili u zatvoru i, kao najvažnije, izvesno, da priznaju partizanima "sva prava ratujuće formacije".

Na osnovu posebnog dogovora između Vrhovnog partizanskog štaba i štaba Draže Mihailovića, partizanske i četničke jedinice pokušale su, u oktobru 1941, zajednički dejstvujući, da zauzmu Kraljevo, u kojem se nalazilo oko 2.000 nemačkih vojnika. U napadu na Kraljevo učestvovale su 23 partizanske čete i 19 vojno-četničkih četa, sa po jednim vodom topova s obe strane i dva engleska srednja tenka tipa "hočkins".

* * * * * * * *

Dobrovoljna mobilizacija pod pretnjom smrti

PRVI NAPAD na Kraljevo izvršen je noću 10. oktobra. A jedan od najsnažnijih napada usledio je u noći izmelju 14. i 15. oktobra 1941. Vojno-četničke i partizanske snage uspele su da prodru do u sam centar varoši, ali su se, naišavši na jak otpor, morale povući. Nemci su imali 14 poginulih, od kojih 2 oficira, a ranjenih - 20 vojnika. Za odmazdu, oni su već sutradan počeli sa masovnim streljanjem već ranije uhapšenih radnika fabrike aviona, fabrike vagona, železničara, i drugih građana Kraljeva.

Pošto ni prvi ni drugi napad nisu dali očekivane rezultate, Vrhovni štab partizanskih odreda odlučio je da se novi napadi na Kraljevo ne vrše. Vojno-četnički štab, međutim, s tim nije bio saglasan, smatrajući da će novi napadi sigurno uspeti. Njegovo mišljenje je na kraju prevladalo. Poslednji napad na Kraljevo (vojnih četnika i partizana) izvršen je 31. oktobra 1941, uz upotrebu dva tenka, koja su, praćena "od 50 Mihailovićevih ljudi", kako stoji u jednom nemačkom izveštaju, uspela da prodru "duboko u grad". Kao i prethodni napadi, ni ovaj, međutim, na kraju, nije doveo do uspeha...

Kao i u nekim drugim slučajevima, i za ovaj neuspeh kod Kraljeva, uglavnom su okrivljni - vojni četnici. "Četnici su samo delom učestvovali u napadu", tvrdi, na primer, Pavle Jakšić, "ostali su pijančili po selima... Redovno su napuštali svoje položaje, stvarali paniku i pometnju".

Muzej Revolucije, Užički muzej, Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Arhiv Loznice, Arhiv porodice Ranković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Vikipedija

MEĐUTIM, IMA, i drugojačijih objašnjenja za neuspeh partizana i vojnih četnika u borbama za Kraljevo. Navodi se, tako, da je, 1) do napada došlo "u perspektivi očekivanja brzog završetka rata i odluke Vrhovnog štaba NOP da se oslobode gradovi zapadne Sr6ije ", 2) da su bile slabo grupisane snage, "bez naglašenog pravca glavnog udara", 3) da su napadi vršeni u vidu "talasa", "koji su nametali oficiri bivše jugoslovenske vojske", i, 4) da "niko od članova Vrhovnog štaba NOP odreda Jugoslavije i glavnog štaba NOP odreda za Srbiju nije obišao bojište da se na licu mesta upozna sa situacijom"!

Rezultat oružanih akcija partizanskih i vojno-četničkih odreda, samostalnih i zajedničkih, bio je, da su u Srbiji, za vrlo kratko vreme, mnogi krajevi bili potpuno očišćeni kako od okupatorske vojske tako i od žandarmerije i vojnih jedinica kvislinške vlade. Pored drugih oblasti, i Posavina, nadomak Beograda. U ovom delu Srbije naročito su bile brojne partizanske snage, koje su, da bi što više i što brže ojačale, sprovodile i takozvanu "dobrovoljnu mobilizaciju" - po direktnom naređenju Vrhovnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda...Bez obzira na naziv ("dobrovoljna") mobilizacija koju je sprovodio Posavski partizanski odred (i koju su sprovodili i drugi partizanski odredi u isto vreme) bila je prisilna, prinudna mobilizacija. U mnogo slučajeva, i to ne samo u Posavini, ona je vršena i pod pretnjom smrti, što se na kraju krajeva pokazalo kao bumerang...

Muzej Revolucije, Užički muzej, Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Arhiv Loznice, Arhiv porodice Ranković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Vikipedija

DRAŽINI PRVI PUCALI NA NEMCE

PRIPADNICI tada još malobrojne vojske Dragoljuba Draže Mihailovića, 28. maja 1941, izvršili su oružani napad na nemačku motorizovanu kolonu kod sela Ljuljaka, na drumu Kragujevac - Gornji Milanovac. Taj napad, kako je napisao Dragoslav Stranjaković u svojoj knjizi objavljenoj u Francuskoj pod pseudonimom Branko Lazić, najbolji je dokaz da su vojni četnici Draže Mihailovića prvi počeli da se tuku sa okupatorom, a ne partizani.

Jozo Tomašević, američki istoričar hrvatskog porekla, ne gleda, međutim, na događaj kod Ljuljaka na isti način kao Knežević i Stranjaković. On ga, štaviše, stavlja pod sumnju i izražava nevericu da se uopšte zbio. Polazeći od činjenica, za napad na nemačku motorizovanu kolonu kod Ljuljaka 28. maja 1941, može se reći sasvim pouzdano samo to - da je do njega uistinu došlo. Nedeljama i nedeljama posle toga, ostaci spaljenih kamiona i tanketa mogli su se videti u jarku kraj puta...

Preporučujemo

Društvo

0 9

"OLUJA" POČELA NA ZELENI SIGNAL IZ VAŠINGTONA: Politička pozadina vojno-policijske operacije na RSK 1995. godine

06. 08. 2024. u 10:36

Društvo

0 4

HRVATSKI OBAVEŠTAJCI PRATE SVAKI KORAK SRBA: Uloga tajne službe u pripremi pregovora u Ženevi

30. 07. 2024. u 19:30

Društvo

0 1

PREGOVORI U ŽENEVI PREDSTAVA ZA VELIKE SILE: Ne uspela šatl diplomatija međunarodnih posrednika

30. 07. 2024. u 17:30

Društvo

0 2

RADIKALAN ZAOKRET U STAVU MEĐUNARODNIH POSREDNIKA: Formalni i neformalni susreti Hrvatskih i Srpskih pregovarača

30. 07. 2024. u 16:30

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije