Slave dan bratskog satiranja: Cetinje u 20. veku oslobađano dva puta, a obeležava se jedan datum

CETINjE, prestonica Crne Gore, dva puta je u 20. veku oslobađano od zavojevača. Međutim, zvaničnici, koji se stide svoje istorije, pokušavaju da potru sećanje na 4. novembar 1918. godine, kada je Cetinje oslobođeno posle trogodišnje okupacije od Austrougarske, čime je bio otvoren put ujedinjenju Srba i stvaranju nove države. Danas se, svedoci smo tome, slavi samo 14. novembar, dan kada su daleke 1944. godine partizanske jedinice umarširale na Cetinje.

Kako tvrdi publicista i nekadašnji gradonačelnik Cetinja, Jovan Markuš, tada je počeo sunovrat građanskog Cetinja, iz koga kao da nema izlaza.

PROČITAJTE JOŠ - Da je stari živ, da ovo vidi: Reporter „Novosti“ sa putnicima u Titovom Plavom vozu, na putu ka Užicu

NA dane dugih cevi, kada je streljano bez ikakvog suđenja i presude 28 građana Cetinja podsećaju i danas, posle 75 godina na cetinjskom Novom groblju neobeležene humke sa zemnim ostacima pogubljenih, razbacane i polomljene krstače, iako su imena nedužnih žrtava poznata.

- Za zvaničnu istoriografiju proces egzekucije na Cetinju bio je tabu temu, nepodobna za temeljno naučno istraživanje. Istoričar, profesor dr Predrag Vukić, prekršio je to nepisano pravilo i prvi počeo da istražuje i piše o tom bratskom satiranju. Da se odrede prema ovim egzekucijama, svih minulih decenija, izbegle su sve značajne ličnosti iz vojno-političkog aparata Crne Gore. Narodni heroj, general-pukovnik Blažo Janković, napravio je izuzetak, progovorivši javno i "objašnjavajući" razlog likvidacije profesora, ističući da su ih ubili "đaci ponavljači"?! Pogubljeni građani nisu pripadali nijednoj zaraćenoj strani. Za vreme rata nisu se ni aktivno bavili politikom. Nije teško zaključiti da su ovakve egzekucije uprljale oslobođenje zemlje od okupatora i predodredile našu sadašnjost, jer zemlja u kojoj ubijaju ugledne i pametne mora propasti i doći na dno civilizacijskog progresa - kaže Markuš.

PODSEĆA Jovan Markuš da su Cetinje 13. novembra 1944. oslobodili borci Desete crnogorske udarne brigade pod komandom Nikole Banovića.

- Istog dana uveče, prema već pripremljenom spisku za egzekuciju, uhapšeno je 14 građana. Sutradan, 14. novembra u Humcima, kod Novog groblja, u Cetinju, streljani su: direktor učiteljske škole na Cetinju Joko Grujičić (53), njegova supruga Milosava Grujičić, rođena Kusovac, bračni par profesor fizike i hemije u Cetinjskoj gimnaziji, potom doktor filozofije Jovan I. Petrović Njegoš (47) i Mileva Petrović, rođena Stanišić. Likvidiran je i upravnik Narodnog pozorišta na Cetinju Mirko Dragović, načelnik finansijskog odeljenja Kraljevske banske uprave na Cetinju Marko Savov Plamenac, diplomirani pravnik Nikola Bajov Poček, policijski činovnik Momčilo Zeković, zastupnik firme "Singer" na Cetinju, Ivan Milačić, opštinski činovnik Vuko Pejović i njegova koleginica Mileva Borozan, učenik gimnazije Vasilije Kapisoda, stolar Nikola Milašević i Vjekoslav Andrejev - zapisao je počivši profesor dr Predrag Vukić.

Počivši prof. dr Predrag Vukić (levo) i Jovan Markuš

ZNAJU to, međutim, Cetinjani, bez obzira na to što se o tome "mudro" ćutalo sve dok nije progovorio dr Vukić, da su sutradan "nastup" imali ponavljači koji su nastavili sa egzekucijama svojih profesora i uglednih sugrađana...

Uhapšeni su, a onda ponovo u Humcima, kod Novog groblja, po kratkom postupku pogubljeni cetinjski intelektualci, braća Ilija (52) i Mihailo Zorić (44), direktor i profesor istorije u cetinjskoj gimnaziji, kao i profesor veronauke u ovoj ustanovi Nikolaj Dorimodov (52), iz Kijeva, koji je tamo svršio duhovnu akademiju, a posle Oktobarske revolucije izbegao u Jugoslaviju. Bio je profesor Cetinjske bogoslovije, a potom profesor Bogoslovije Sveti Sava u Sremskim Karlovcima. Odlukom Svetog sinoda od 19. avgusta 1932. godine premešten je u Cetinjsku bogosloviju. Streljan je i poslužitelj cetinjske gimnazije Marko Perov Martinović (47), poručnik Kraljevske jugoslovenske vojske Dušan Lukin Vujović (30). Glavom je platio i inženjer agronomije Milo Prlja (44), poštanski činovnici Ljubo Ilin Knežević, i Niko Mašanov Krivokapić.

- PARTIZANI su streljali i predsednika cetinjske opštine u Kraljevini Jugoslaviji Toma Miloševića i Nika Savova Miloševića (46), činovnika Državnog muzeja na Cetinju. Čuvar manastirske šume na Cetinju Stanko Mašov Filipović (61), takođe je bio jedna od žrtava. Likvidirana je i mlada profesorka engleskog jezika Aleksandra Matanović (27), kći cetinjskog apotekara Krsta Matanovića. Njena majka Ana je bila ćerka glasovitog vojvode Boža Petrovića, rođaka kralja Nikole. Mesar Đuro Perišić (40) i policijski agent Veceslav Vacek, na kraju su crnog spiska egzekucija, koje nisu nastavljene iako su planirane kako tvrdi dr Vukić.

- Nema dileme, svi građani pogubljeni su bez prethodno sprovedenog sudskog postupka. Odmah po egzekucijama Ratni vojni sud na Cetinju objavio je plakat na kome su poimenično navedena imena svih streljanih građana koji su osuđeni na smrt zbog "saradnje sa okupatorom". Za svakog od njih naveden je tačan datum likvidacije. Plakat, istaknut na javnim mestima u gradu, po naređenju mesnih "narodnih" vlasti ubrzo je povučen. U stvari, nikakvog sudskog postupka nije ni bilo već su svi ovi ljudi odvedeni iz svojih domova pravo na stratište bez i najmanjih sudskih formalnosti. Prema sećanju savremenika toga tragičnog razdoblja naše prošlosti, koji su lično poznavali svoje postradale sugrađane, niko od njih nije zasluživao ni dugogodišnju vremensku robiju, a ne smrtnu kaznu. Pogubljeni su zbog svojih antikomunističkih uverenja, a ne zbog konkretnih krivičnih dela protiv čovečnosti, kojih nije ni bilo. Mnogi od njih su izbegavali aktivno bavljenje politikom - deo je svedočenja nedavno počivšeg profesora Predraga Vukića, čiji su britki um i pero iz koga su progovarali dokumenti nedostupni običnim smrtnicima bili "razlog" i za fizičke nasrtaje na njega od strane ćutologa, falsifikatora i sledbenika autora "nove istorije", koje se svi čestiti Crnogorci već stide.

"GREŠNI" PREDSEDNIK OPŠTINE

ŠTA su bili gresi dugogodišnjeg predsednika cetinjske opštine Toma Miloševića, koji je u državnu službu stupio kao mladić od 19 godina, da bi posle izučenih škola i funkcije sudije Okružnog suda na Cetinju, 3. novembra 1920. bio imenovan za čelnika Cetinja? "Za vreme njegovog predsedništva opština cetinjska osetno je pošla napred. Provedeno je finansijsko i administratvino uređenje, podignute su dve moderne tržnice i jedna osnovna škola, otvorene su i predate saobraćaju nekolike važne ulice, otkupljena zgrada dečjeg zabavišta i zemljište za novu centralnu osnovnu školu, dvostruko je uvećana električna centrala i nabavljen materijal za novi cetinjski vodovod, podignut je novi opštinski park i uređen stari, ulice su zasađene raznim drvećem", ostalo je zapisano u analima. Dužnost gradonačelnika Cetinja vršio je isključivo za vreme kraljevske Jugoslavije, ali ne i u toku okupacije, pa je samim tim nejasno zbog čega je pogubljen kada nije sarađivao sa okupatorskim vlastima.