SRBI PROTIV REČNIKA SVOG JEZIKA! Povodom izlaska iz štampe 21. toma Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika u izdanju SANU

JEZIK je pored religije, tradicije i običaja, suštinsko obeležje nacionalnog kulturnog identiteta.

Foto Ž. Knežević

Kada Gadamer tvrdi da se u jeziku predstavlja sam svet, to znači da se u nacionalnom jeziku oblikuju osobenosti života i stvarnosti. Svi elementi identiteta mogu da oslabe pa i nestanu kao integrativni činioci nacije, ali jezik je neuništivo biće kolektivnog postojanja. Reč je o delu nacionalnog identiteta koji strukturiraju pored pisma, rečnik, pravopis, gramatika.

Srpski jezik se suočava sa lingvističkim i političko-jezičkim problemima u poslednja dva veka. Oni potiču od srpsko-hrvatskih jezičkih sporova, a nastavljaju se u jugoslovenskoj državi sa izdvajanjem bošnjačkog i crnogorskog jezika. U srpskoj nauci o jeziku postoje sporovi oko jedinstva i razlika srpskog i hrvatskog jezika, a u bivšim republikama jezičko nasleđe je rešeno brisanjem srpskog (i srpskohrvatskog) iz "nacionalnog" jezika. Ipak, mora se primetiti da je vrtlog srpske jezičke politike ponajviše dohvatio rečnik srpskog jezika i pismo - ćirilicu.

Problemi sa srpskim jezikom imaju dublji sociolingvistički i politički koren. Zašto u Bečkom dogovoru 1850. godine nije zadržana reč srpski? Zašto su srpski filolozi pristali na Jagićevu teoriju o jednom jeziku sa dva imena? Zašto u Novosadskom dogovoru 1954. godine srpski lingvisti pristaju na srpskohrvatski jezik? Zašto Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika i 2020. godine (trideset godina od raspada jugoslovenske države!) i dalje zadržava taj naziv? Kako objasniti činjenicu da se ćirilično pismo potiskuje posle 1945. godine u SFRJ, ali se ne rešava ni posle 1992. godine? Pomak je učinjen 2021. godine usvajanjem Zakona o srpskom jeziku i ćirilici, posle snažne kampanje kulturne javnosti.

Foto Ž. Knežević

Još krupniji sociolingvistički problem je rečnik srpskog jezika. Ove godine je objavljen 21. tom Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. Dakle, od 1959. godine, i posle 30 godina od nestanka države SFRJ i njenog državnog srpskohrvatskog jezika - u Srbiji institucije koje su najpozvanije da brinu o jeziku kao stubu kulture, književnosti i identiteta nastavljaju da rade na rečniku nepostojećeg jezika. A plan rada na ovom rečniku obuhvata 35 knjiga! Dakle, narednih 30 godina, objavljivaće se ovaj rečnik koji će ostati trajno u javnim i ličnim bibliotekama, obrazovnim ustanovama i drugim ustanovama!

Srpski lingvisti pojedinačno ili okupljeni u stručna tela kao što su Odbor za standardizaciju srpskog jezika, SANU i redakciji Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika nikako da se ujedine u odbrani identiteta srpskog jezika. Imaju li Srbi svoj rečnik književnog i narodnog jezika? Kakva je to nevidljiva ruka posle osam vekova izmenila ime srpskom jeziku? Do 1918, Srbi su svoj jezik imenovali kao srpski. U Kraljevini Jugoslaviji prihvatili su zvanični, državni jezik "srpsko-hrvatsko-slovenački", a u SFRJ došlo je do promene naziva državnog jezika u srpskohrvatski/hrvatskosrpski. Dogodilo se da je komunistička ideologija i politika odlučivala o lingvistici, pa je počeo da se radi rečnik s/h književnog i narodnog jezika. Posle 1992, postavlja se novo pitanje: šta da se radi kada je ta država i ta ideologija istorijski skončala?

Rečnik s/h jezika je jedan od najsnažnijih udara na srpski nacionalni identitet. Ime srpskog jezika je temeljni pokazatelj nacionalnog, kulturnog i književnog identiteta. Nomen est omen. Samo izricanje imena jezika ključna je asocijacija postojanja određene kulture. Mi prepoznajemo srpsku kulturu i književnost po tome što je napisana na srpskom jeziku. Kroz jezik i pismo progovara kulturno nasleđe. Jezikom i pismom čuva se i razvija nacionalna svest. U HH veku ćirilica se potiskivala, a vidimo da se potiskuje i ime srpskog jezika. Da li mi koristimo srpske reči ili srpskohrvatske reči? Zapitajte svakog Srbina koji živi u gradu, varošici ili na selu kojim jezikom govori? Nećete čuti da je to s/h jezik i da koristi s/h reči.

Ilustracija Tošo Borković

Više je pravnih, saznajnih, kulturoloških, obrazovnih, moralnih razloga da se ova velika kulturna šteta ispravi.

Kao što zakon stavlja pod zaštitu pokretna i nepokretna kulturna dobra, tako i jezik (i pismo) kao najtemeljnije kulturno dobro mora biti pravno zaštićeno. Ime jezika i ćirilica su ustavne kategorije. U članu 10. Ustava Republike Srbije upotreba jezika i pisma se uređuje na sledeći način: "U Republici Srbiji u službenoj upotrebi su srpski jezik i ćirilično pismo". Pored ustavne zaštite postoje i zakoni koji štite ime jezika i pisma (Zakon o Rečniku SANU od 20. 12. 2005 naglašava brigu o srpskom jeziku, a ne o s/h jeziku).

Ustanove koje se bave vaspitanjem i obrazovanjem stavljene su u situaciju da krše Ustav i zakone. U nastavnim programima stoji predmet srpski jezik. A kada treba da koriste rečnik, onda im je u ruci rečnik s/h jezika! Teško je shvatiti ovakvo poigravanje sa obrazovanjem generacija dece u Srbiji i kod Srba uopšte.

Održavanje bivšeg naziva državnog jezika zapravo je kolektivno ponižavanje nacije i njenih pripadnika. Nije reč samo o tome da su nesrpske nacije u SFRJ odbacile ime srpskog jezika i stvarali svoje političke jezike, već o tome da nacija koja je vekovima znala za ime svog jezika prvo prihvati u SFRJ novi državni jezik, a potom nastavi da ga održi i posle nestanka te države i njenog jezika. Ako ima udara na kulturno dostojanstvo naroda, evo ga u rečniku s/h jezika.

Svaka institucija ima svoje norme i pravila koje "igrači uloga" moraju da poštuju ukoliko žele da ona uspešno funkcioniše. Pojedinci svoje lične vrednosti mogu da ostvare na privatan način i izvan institucije. Nisko vrednovanje sopstvenih kolektivnih (nacionalnih) vrednosti, ili osećaj "pounutrašnjenog jugoslovenstva" može da karakteriše neke lingviste, ali ono je irelevantno za institucionalni život svake nacionalne kulture. Tako i svoj odnos prema rečniku i pismu svi mogu privatno da izaberu. A to znači da se ne mogu nametati pojedinačne vrednosti institucinalnim. I ne mogu da se krše ustavne odredbe i zakonske norme.

Najzad, ko finasira rad na rečniku s/h jezika? Građani, posredstvom budžeta. Nije normalno da građani finasiraju nešto što direktno potkopava njihov identitet, njihovu kulturu, njihov jezik. To znači da se koristi novac države za podrivanje onih vrednosti koje su istorijske i koje ta država štiti u svom Ustavu.

Šta, dakle, da se uradi za odbranu identiteta srpskog jezika? Šta učiniti danas kada je učinjena i produžena šteta srpskoj kulturi sa imenom rečnika s/h jezika? Da li prepravljati naslove objavljenog 21. toma? Ne. Obrađene reči u razdoblju od 1959-2021. ostaju pod tim imenom. Nastavak mora biti sa srpskim imenom. I treba da sadrži obrazloženje zašto se nastavlja sa rečnikom srpskog jezika, a zašto se napušta s/h ime rečnika, koji je inače leksički i bio suštinski srpski. Saznajno je važno da se istaknu razlike između državnog i nacionalnog identeteta, odnosno između statusa građanina u državi i pripadnosti jeziku, književnosti i kulturi. Postoji analogija u književnosti.

Pisci koji su živeli i stvarali u Jugoslaviji (1918-1992) identitetski su bili nacionalni pisci, a živeli su u državi Jugoslaviji. Srpski pisci su pisali srpskim jezikom pre i posle postojanja jugoslovenske države.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije