NA LAŽIMA I POLUISTINIMA VAPE ZA NEZAVISNOM DRŽAVOM: Hrvatski pokret fanatizuje narod i traži saveznike po Evropi

SA SLABLjENjEM stega diktature, nacionalni pokret Hrvata sve je više jačao.

Sa godinama, Stjepan Radić i Vlatko Maček, radikalizovali stavove HSS, Foto Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

Njegov nosilac bila je Hrvatska seljačka stranka - partija koja je od nastanka Kraljevine SHS, u svakoj prilici, otvarala pitanje preuređenja Jugoslavije i rešavanja tzv. hrvatskog pitanja. Na neistinama i poluistinama da se Hrvatska sistematski pljačka i izrabljuje, da je okupirana, da su hrvatskom narodu uskraćeni primarna narodna uprava i upotreba hrvatskog imena, ugrožena egzistencija, zabranjen rad njegovih kulturnih i naučnih društava, istisnut "hrvatski jezik" iz škole i javnih službi, krivotvorena i brisana istorija, zapostavljena i gušena vera, skrnavljene svetinje i drugo, Hrvatska seljačka stranka je fanatizovala mase hrvatskog sela. Na mnoge načine sugerisano je stanovništvu da "režim sile" mora srušiti, šireno je nezadovoljstvo državom, stvarana psihoza kod hrvatskog stanovništva da je u Kraljevini Jugoslaviji u neravnopravnom položaju. Istim duhom odisali su memorandumi, pisma, izveštaji koji su slati na razne adrese u evropskim prestonicama. U prvi plan istican je princip narodnog suvereniteta, narod označavan izvorom svakog političkog autoriteta i svake javne vlasti, seljaštvo nosiocem narodne kulture i ekonomskog života, moralne vrednosti temeljom sveukupnog života, "srbijanska hegemonija" uzrokom svega zla. Zahtev za "vraćanje" na 1918. kao izvornu tačku zajedničkog života takoće je često istican. Sa godinama, pod uticajem frankovaca, rimokatoličkog klerikalizma, ustaškog pokreta ali i represije režima, stavovi Hrvatske seljačke stranke su radikalizovani. [...] Hrvatski pokret je zagovarao čekanje, "političku pasivnost", strpljenje dok se "Beograd ne opameti" ili "dok nam prilike pomognu da se oslobodimo ove podložnosti". U međuvremenu, pod velom "pasivnosti", hrvatski pokret, unutar koga je bilo više političkih struja, aktivno je radio na pridobijanju saveznika u inostranstvu, organizacionom učvršćivanju pokreta, cepanju političkog fronta srpskog građanstva i odvajanju Srbije od prečanskih krajeva, Crne Gore i Makedonije.

Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

KAO ALTERNATIVA rešavanja hrvatskog pitanja u Kraljevini Jugoslaviji sve se češće pojavljivao zahtev za formiranjem nezavisne hrvatske države. Iza takvog zahteva stajalo je ubeđenje da spoljnopolitičke promene najdirektnije slabe položaj Kraljevine Jugoslavije. U Londonu, Parizu ili Pragu hrvatski pokret je sebe predstavljao kao "predstražu" zapadnih interesa i odbranu od nemačke ekspanzije, demokratski i mirotvorački pokret suprotstavljen klerikalizmu i militarizmu, sklon traženju rešenja i izvan granica postojeće države, nespreman da brani granice ukoliko hrvatski nacionalni zahtevi ne budu prihvaćeni. U Berlinu su hrvatski emisari glorifikovali "pravo na samoopredeljenje" i sebe predstavljali kao jedine prijatelje Trećeg rajha na Balkanu. U isto vreme hrvatski izaslanici su u Rimu afirmisali ideje o "nezavisnoj" Hrvatskoj, "obrazovanju federacije u Podunavlju", izdvajanju Hrvatske iz Jugoslavije i formiranju "personalne unije" sa Italijom. Otvoreno je tražena podrška ideji o ujedinjenju svih oblasti nastanjenih hrvatskim narodom (Hrvatska, Slavonija, Dalmacija i krajevi zapadno od Vrbasa i Neretve), kao i onih koje bi plebiscitom odlučile o priključenju Hrvatskoj (prostor do Drine). Na dalji život u Kraljevini Jugoslaviji pristajalo se samo pod moranjem. U tom slučaju od stranih kreditora je traženo da u Kraljevini za Hrvatsku bude obezbeđena autonomija, a u državi izvršena podela na tri sfere (zemlje ili banovine), sa tri vlade i skupštine (sabora) i apsolutnom kontrolom policije, prosvete, sudstva, privrednih i socijalnih ustanova. Oslonac na klerikalne krugove obezbedio je hrvatskom pokretu blagonaklonost Vatikana a zahtevi za "rešenje" nacionalnog pitanja i državnim preuređenjem omogućili su saradnju sa KPJ i podršku Sovjetskog Saveza.

* * * * * * * * * * * * * * *

Taktika opkoljavanja Srbije i osvajanja Vojvodine

POSEBAN segment politike "hrvatskog pokreta" bio je angažman na "opkoljavanju" Srbije, "osvajanju" Vojvodine (u pitanju je idejno, političko i ekonomsko prisustvo), "okupljanju" svih prečana, širenju stereotipa o "velikosrpskoj hegemoniji" nad "Hrvatima, prečanskim Srbima i svima ostalim narodima Jugoslavije", podsticanju mržnje prema Srbijancima i Srbiji. Otvorena podrška davana je autonomnom pokretu u Vojvodini, podsticano nezadovoljstvo "crnogorskog naroda", iskazivano razumevanje za političke zahteve "makedonskih Slovena". Deo iste taktike bilo je i podsticanje nesporazuma unutar srpskih političkih partija. Kontroverzne izjave o budućem federalnom uređenju države, broju i kompetencijama federalnih jedinica, zahtevi za samostalnom hrvatskom državom, predlozi o podeli Kraljevine Jugoslavije na srpsku, hrvatsku u slovenačku "zemlju" tome su najdirektnije doprinosile. Ipak, može se konstatovati da je hrvatski pokret, u većoj meri od samih srpskih političkih partija, u svojim političkim nastupima "projektovao" teritorijalni opseg i kompetencije srpske administrativne jedinice u budućoj, preuređenoj, jugoslovenskoj državi. Sredinom 1936. Vlatko Maček je predlagao da "Srpskoj zemlji" pripadnu pokrajine sa većinskim srpskim stanovništvom (Srbija, Makedonija, Crna Gora, Južna Dalmacija). O sudbini Vojvodine, kao i delova nekadašnje Sremske županije u kojima Srbi predstavljaju većinu, smatrao je da konačnu odluku treba da donese Ustavotvorna skupština a kao alternativu nudio izvesni oblik autonomije. Za Bosnu i Hercegovinu V. Maček je imao tri predloga koji su međusobno isključivali jedan drugi: da bude posebna administrativna jedinica ("zemlja") sa istim statusom kao Srbija, Hrvatska ili Slovenija; da bude podeljena između Srbije i Hrvatske po nacionalnom principu; da bude pod upravom centralne vlade i vlade predstavnika sa samoupravom i Saborom.

Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

NOVEMBRA 1936. MAČEK je pledirao za sedam federalnih jedinica (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija; Srbija i Vojvodina), pri čemu su Srem i Baranja ulazili u sastav Hrvatske, čiji bi status bio garantovan Ustavom i obezbeđen "hrvatskim domobranstvom". Krajem iste godine V. Maček je odustao od ideje da Hrvati služe vojsku u jedinicama u kojima bi službeni jezik, komande, oficiri i "duh" bio hrvatski i pristao da država bude uređena kao petočlana federacija (Crna G ora i Makedonija su trebalo da dobiju autonomiju unutar srpske federalne jedinice; Vojvodina je takođe trebalo da ima autonomiju dok je Srem bio u sastavu Hrvatske). Uporedo sa tim V. Maček se nikada nije odricao ideje o dualnom uređenju države u kome bi Srbija predstavljala "jedno", a sve ostale zemlje, koje su ranije pripadale Austrougarskoj monarhiji, celinu za sebe. Ideje o autonomiji ili podeli Vojvodine i Bosne, rešenju položaja Makedonije, crnogorskoj državnosti, bile su motivisane težnjom za cepanjem srpskih etničkih teritorija i izolacijom Srbije. Dvojna država u kojoj bi tri reke (Drina, Sava i Dunav) odvajale hrvatsku od srpske celine i delile Srpstvo u Srbiji od onog u Vojvodini, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, bila je ideal hrvatskog građanstva. Za razliku od srpskih političkih partija koje su, tražeći modus sa hrvatskim pokretom, iz vidokruga gubile Srbiju, V. Maček je jasno video njene obris sa "one strane" triju reka.

Istovremeno, u meri u kojoj su okolnosti to dozvoljavale, V. Maček je bio spreman da rešenje hrvatskog pitanja potraži i "izvan granica jugoslovenske države". U svakom slučaju u optici hrvatskog pokreta centralno mesto js zauzimalo "hrvatsko pitanje kao stožerno pitanje celokupnog političkog života". Demokratizacija društva je dolazila u obzir tek nakon zadovoljenja hrvatskih zahteva.

* * * * * * * * * * * * * * *

Maček zloupotrebljava srpsku udruženu opoziciju

SVOJEVRSTAN vid pritiska vršili su i intelektualci. U projektu državnog preuređenja koji su izradili februara 1936. a obnarodovali aprila 1937. oni su nudili "kompromis".

Zagrebačka grupa intelektualaca je predlagala da država ima pet federalnih jedinica "tri sa pretežno etničko-historijskim obeležjem a dvije mešovite (Bosna i Vojvodina)".

Za stanovništvo Vojvodine, podjednako kao i Bosne, isticano je da ima mentalitet "različit od Srbijanaca" i istoriju i tradiciju koja je čini "prečanskim krajem" jasno odeljenim od Srbije. Posebno je insistirano na zajedničkom stavu Hrvata i "prečana" u pogledima na državno preuređenje. Ustavni nacrt koji je ponuđen iz Zagreba dobio je u jednom delu beogradske javnosti podršku. Beogradski krug intelektualaca smatrao je da u ustavnim promenama treba doći do rešenja kojima bi samostalnost administrativnih jedinica "što više zavisila od centralne vlasti". Uz razlike oko kompetencija i ustavne pozicije budućih banovina pogledi beogradskih i zagrebačkih intelektualaca su se razilazili i na pitanjima razgraničenja i broja teritorijalnih jedinica. Beogradski intelektualni krug (S. Jovanović, B. Marković, N. Stojanović, M. Ilić) video je buduću državu kao federaciju sastavljenu iz četiri jedinice - "Slovenačka, Hrvatska sa Dalmacijom, Bosna - Hercegovina, a sve ostalo da sačinjava srpsku jedinicu".

Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

Usaglašavanje stavova ova dva predloga nije dalo rezultate.

Nasuprot vlasti i hrvatskom pokretu srpska opozicija (Narodna radikalna partija, Demokratska stranka, Savez zemljoradnika) nije imala jedinstveni politički program, pa samim tim ni projekat državnog preuređenja. To i nije čudno ukoliko se zna da Udružena opozicija nije bila jedinstveni "politički organizam". Razjedane sukobima, nepoverenjem, posebnim stranačkim interesima i tradicijama političke partije okupljene u Udruženoj opoziciji su negovale jak "osećaj za državu". Na Kraljevinu Jugoslaviju su gledale kao na "zajedničko dobro" o kome treba objektivno prosućivati i urediti ga po što "stvarnijim merilima". Za njih je država bila "preča od svakog pojedinca".

U IME TOGA tražili su da politički život i zemlja što pre iskorače iz "vanrednog stanja" u kome su se predugo nalazili, hrvatski pokret odustane od pogubnog "bojkota države", svi zajedno porade na obnavljanju duha "nacionalne solidarnosti" kao jednog od osnovnih razloga postojanja i očuvanja državne celine. Jugoslavija je smatrana "istorijskom tvorevinom" potrebnom narodima koji u njoj žive i Evropi, državne granice "najvećom svetinjom" koja se mora braniti i obezbeđivati, očuvanje države obavezom svakog pokolenja.

Opredeljenje za očuvanje države političke partije okupljene u Udruženoj opoziciji temeljile su na srpskim žrtvama položenim u Velikom ratu iz koga je rođena jugoslovenska država. Bunt protiv režima, koji je uvek smatran prolaznim, javljao se kao posledica zabrinutosti za državu. Saradnja sa hrvatskim pokretom takođe je bila motivisana potrebom očuvanja države.

Svesni da je Kraljevina Jugoslavija samo jedna od opcija hrvatskog pokreta lideri Udružene opozicije su napadno "dokazivali" da "Hrvati hoće ovu državu", da se bore "za zadovoljenje hrvatskih zahteva u granicama zajedničke nam države", da je za njih "ova država jedna velika dragocenost", da hrvatski pokrst nije antidržavni. Uporedo sa tim permanentno je postojala sumnja u iskrenost hrvatskog pokreta, nepoverenje prema njegovim separatističkim zahtevima i političkim opcijama, strah od njegovog totalitarizma i isključivosti, osećaj da V. Maček upotrebljava Udruženu opoziciju kao sredstvo pritiska na državnu vlast. Opštu demokratizaciju političkog života i uspostavljanje ustavno-parlamentarnog poretka Udružena opozicija je smatrala bitnim preduslovom očuvanja državne celine... Zalagala se za uvođenje "principijalne demokratije", kontrole i odgovornosti kao načina da se stišaju političke strasti, obuzdaju nacionalne netrpeljivosti, izvrši preuređenje države.

* * * * * * * * * * * * * * *

Država se ne čuva nagodbama već osećanjima koja su je stvorila

ZA UDRUŽENU opoziciju je "hrvatsko pitanje" bilo nerazdvojni deo opšteg demokratskog pitanja. Među ključnim političkim zahtevima koje je Udružena opozicija upućivala vlasti bio je zahtev za slobodnim parlamentarnim izborima, slobodnom štampom, slobodom zbora i dogovora, zakonitošću, uspostavljanjem "vere građana u državu i državni autoritet", formiranjem "slobodne narodne skupštine sa slobodno biranim poslanicima, koji će hteti i umeti da kontrolišu svaku vladu u svim njenim poslovima". Procenjivano je da svi problemi nastaju usled nepostojanja demokratskog poretka i iz nepoštovanja demokratskih načela i da se mogu početi rešavati jedino onda kada se takav poredak uspostavi. U Memorandumu upućenom decembra 1936. godine knezu Pavlu Karađorđeviću Udružena opozicija je zatražila reforme - uspostavljanje parlamentarne vladavine i "unutrašnje uređenje države koje odgovara ideji sporazuma srpsko-hrvatsko-slovenačkog".

Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

Političke partije koje su činile Udruženu opoziciju u početku nisu pristajale na izdvojeno rešenje "hrvatskog pitanja" ali je svaka od njih, tokom vremena, doživela evoluciju u stavovima i na kraju se priklonila modelu uređenja državne zajednice koji je nametao hrvatski pokret. Od zahteva za većim stepenom decentralizacije (St. Protić), opredeljenja za federalno uređenje zemlje (Lj. Stojanović), traženja modusa sa Hrvatima (Lj. Davidović), spremnosti za prihvatanjem federalističke osnove uređenja (J. M. Jovanović) i formiranja više teritorijalnih jedinica sa nekoliko gravitacionih centara (Lj. Davidović) uobličavao se pogled na državnopravno uređenje zemlje koji nije imao mnogo zajedničkog sa unitarističko-centralističkim rešenjima.

Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

DEMOKRATSKA STRANKA je počev od 1935. godine proklamovala priznanje narodnih različitosti, odbacila dekretirano jugoslovenstvo (prestaje da se piše o "jedinstvenom i nedeljivom" narodu), založila se za složeni tip države ali je i dalje insistirala na nacionalnoj srodnosti i povezanosti Srba, Hrvata i Slovenaca i na istorijskoj nužnosti života u zajedničkoj državi. [...] Za njih federalno uređenje zemlje nije bilo isto što i "etnički trijalizam". Demokrate su bile ubeđene da se državna celina ne obezbeđuje "samo državnopravnim nagodbama, nego u prvom redu državnopravnim osećanjima koja su državu stvorila i koja ostaju kao razlog njenog postojanja". Demokratska stranka je smatrala idealnim uređenje zemlje u kome bi "deset pokrajina prirodno komponovanih uslovima saobraćajnim, privrednim, kulturnim, izvele zdrav samoupravni život čitave zemlje". Nasuprot sopstvenom idealu u političkoj praksi istrajavalo se na stavu o četiri teritorijalne jedinice, od kojih bi postojanje Bosne i Hercegovine značilo održanje ravnoteže sila, stišavanje plemenskih isključivosti i spas državne celine. Demokrati nisu zapostavljali srpske nacionalne interese, suprotstavljali su se usitnjavanju srpskih etničkih i istorijskih teritorija, nerazdvojnim delom srpskog nacionalnog organizma smatrali Crnu Goru, Vojvodinu, Makedoniju, brinuli zbog homogenizacije Hrvata i opasnosti koja odatle preti državi, verovali da u budućnosti mora "slobodnom utakmicom" nastati "jedna šira duhovna zajednica" koja će okupiti trenutno postojeća "tri posebna istorijsko-kulturna individualiteta - Srbe, Hrvate i Slovence". Saradnja sa hrvatskim pokretom za demokrate je značila priliku da, pri preuređenju zemlje, dođe do usaglašavanja stavova koji isključuju "mogućnost potresa koji inače prati korenite izmene u državnom sklopu".

Preporučujemo

Društvo

0 0

KRALj DIKTATUROM BRANIO DRŽAVU: Jugoslovenska ideologija i samovlašće Aleksandra Karađorđevića

28. 08. 2024. u 20:05

Društvo

0 1

RAZLAZ TITA I DRAŽE ZBOG DEOBE RATNOG PLENA: Neuspeli pokušaji da partizani i četnici nađu zajednički jezik

14. 08. 2024. u 16:00

Društvo

0 5

TITO POSLE PADA UŽIČKE REPUBLIKE PODNOSIO OSTAVKU: Kao što je brzo buknuo, ustanak se u većem delu Srbije brzo ugasio

14. 08. 2024. u 14:00

Društvo

0 10

OKUPACIJA UDARAC SRPSKOM NARODNOM PONOSU: Zašto je Tito odlučio da centar revolucije preseli u Beograd

14. 08. 2024. u 13:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije