Društvo

BUĐENJE NARODA RASUTOG PO RAZNIM CARSTVIMA: Prosvetitelji prvi zagovornici obnove Srpske države

Piše: akademik Dragan Simeunović

27. 12. 2023. u 07:00

IZRAZ novovekovni za srpske političko-književne prilike označava period, koji, mada duhovno začet dosta ranije, materijalno počinje sredinom XVIII veka, ne samo zbog zaostajanja u razvoju srpske kulture, nego i zbog svojevrsnog "praznog perioda" u istoriji političkih ideja kod Srba koji su nekoliko vekova vodili sveokupirajući bitku za goli život.

БУЂЕЊЕ НАРОДА РАСУТОГ ПО РАЗНИМ ЦАРСТВИМА: Просветитељи први заговорници обнове Српске државе

Duhovno zadremala, srpska nacija je samo zahvaljujući pravoslavnoj veri i crkvi održavala svest o sebi. One su srpskom narodu izuzetno pomogle da se u značajnoj meri odupre nasrtajima asimilacije koja je započinjala prvo promenom političkog stava prema slobodi i naciji, a zatim se potvrđivala kao nacionalno otuđivanje prelaskom iz pravoslavne vere u muslimansku ili katoličku. Istorija beleži ne samo brutalnu islamizaciju Srba u krajevima pod turskom vlašću "dankom u krvi", ucenom i terorom, već i sistematsko pokatoličavanje Srba u Ugarskoj još od XIII veka, te nebrojene progone onih koji su bili otporni na unijaćenje, koje je bilo samo deo diskriminatorne politike koja je vođena prema Srbima u panonskom prostoru.

U predelima koje je okupirala Venecija situacija je bila slična, ali je proces preveravanja Srba u katoličanstvo bio daleko suptilniji i postupniji, što je dugo dozvoljavalo održavanje nacionalne svesti kod Srba u Dalmaciji i porodilo kategoriju Srba-katolika koja je dugo egzistirala u tim krajevima u relativnoj harmoniji sa katolicima Hrvatima.

O TOME GOVORE brojni primeri iz istorije tih krajeva. Tako je na primer znameniti srednjovekovni pisac sa Hvara, Petar Hektorović (1487-1572) u svom najpoznatijem delu "Ribanje i ribarsko prigovaranje" zabeležio pesme, kako je sam zapisao, na "onaj serbski način", kao i to da su mu dva hvarska ribara, Nikola i Pasko, pevali pesmu o Marku Kraljeviću, koji je kao temat vekovima bio popularan u Dalmaciji. U tom Hektorovićevom delu takođe je po prvi put zabeležena jedna narodna pesma, pod nazivom "O kraljeviću Marku i bratu mu Andrijašu"... Ovo delo je nastalo sredinom 16. veka, a prvi put je štampano 1568. godine, u Veneciji . [...]

Do početka XVIII veka na srpskom jeziku još nije bilo štampane knjige, a sve do pojave prve Dositejeve knjige 1783. godine nije bilo više od sto knjiga na jeziku koji je bio mešavina ruskog crkvenog i srpskog jezika.

Na prelazu starog doba (za Srbe "produženog srednjeg veka") u novo, simbolično stoji moćna spisateljska figura Gavrila Stefanovića Venclovića (1680-1749), koji u Sent Andreji i drugim tadašnjim centrima panonskog srpskog duhovnog prostora, kao u stara vremena još uvek piše knjige rukom, ali neke od njih već na prelepom narodnom jeziku, što je veoma važna odlika novih, prosvetiteljskih vremena koja kucaju i na vrata civilizacijski umrtvljenog srpskog naroda. Iz njegovog dela izbijaju zebnja i osećanje ugroženosti celog njegovog naroda rasejanog po raznim carstvima u kojima "skrivaju u miru lovci adovi na nas, kano na ptice, mreže i sklepe".

KULT KRALjEVIĆA MARKA

ZBIRCI dokumenata koju je 1844. objavio Splićanin Vicko Solitro postoji i pismo splitskog gradonačelnika venecijanskim vlastima u kome on navodi da su 1574. na glavnom splitskom trgu svi okupljeni, a među njima i jedan vojnik, pevali pesmu o Kraljeviću Marku, kao pesmu "koju svi znaju". Kult Marka Kraljevića u Dalmaciji je održavan veoma dugo i u jednakoj meri i među pravoslavnim i među katolicima o čemu svedoče i zapisi Sinjanina Ivana Lovrića iz 1776, nemačkih etnologa i putopisaca J. G. Kola 1851, F. Petera 1857. i H. I. Bidermana 1893. godine.

* * * * * * * * * *

Raspetost između Evrope i svoje zaboravljene istorije

ZAMAH REFORMATORSKIH ideja koje su od Francuske do Rusije prožimale Evropu koincidirao je sa ekonomskim i kulturnim uzdizanjem Srba u Habzburškoj monarhiji. U srpskom narodu preko Dunava počinje da se formira građanstvo na koje je, razume se, najveći civilizacijski upliv imala Austrija što je omogućilo da se njen uticaj u tom vremenu prelije i na Srbiju, i to takvo građanstvo koje hoće da pripada prosvećenoj Evropi. Na piscima je bilo da im dela budu izraz duha takvog vremena, a oni sami heroji novog doba. Već prvi, bojažljivi pokušaji su potvrdili svoju reformističku orijentaciju nastojanjima da se književnosti oduzme religiozni karakter i da joj se da naglašeno svetovni kao nacionalni ili slavenski karakter, i to kako tematski, tako i stvaranjem na narodnom jeziku i za narodne potrebe.

Uz pesme i knjige koje počinju da se pišu o ljubavi i zabavi, pojavljuju se i dela posvećena političkoj istoriji Srba. Najznačajniji predstavnik tog pravca je Jovan Rajić (1726-1801), tvorac "Istorije raznih slavenskih narodov", a vrlo vredna dela na tu temu su za sobom ostavili i Simeon Piščević (1731-1795), pisac istorije "Južnih Slovena, Čeha i Poljaka" i Jovan Muškatirović (oko 1743-1809), koji je uz to bio i naš prvi sakupljač narodnih poslovica. Posebno su vredne, mada su ređe, političke biografije i romani inspirisani političkim događajima i životima državnika. Zaharije Orfelin (1726-1785) je bio urednik prvog, ne samo srpskog, već uopšte prvog južnoslovenskog časopisa koji je izašao pod nazivom "Slaveno-serbski magazin", a svojom obimnom knjigom o Petru Velikom je ne samo stekao slavu od Venecije do Moskve, nego je tim delom vidno uticao i na Puškinovu knjigu na istu temu.

U pesmama Jovana Pačića (1771-1849), Lukijana Mušickog (1777-1837), Save Mrkalja (1783-1833) i Pavla Solarića (1779-1821) i te kako ima ne samo političkih misli, već i rezvijenih političkih ideja... Tako, naprimer, Lukijan Mušicki u svom "natpisu ljudskom rodu"... u tipično prosvetiteljskom maniru nudi svima, od vladara do naroda, poučan savet o praktičnom upravljanju "izabro lađu ili čunj, vlastelj budi im jak", uz upućivanje naroda na prosvetiteljski projekt istorizma: "Nek vam istorija verni sputnikom bude: ravan je ljudski rod sebi bio, i jest!" .

NAJVREDNIJE SRPSKE političke projekte iz tog vremena i prostora ipak dugujemo patrijarhu Arseniju IV Jovanoviću Šakabenti (1698-1748), Savi Tekeliji (1761-1842) i Zahariju Orfelinu. Šakabentin nacionalni program iz 1736/37. godine sadrži sem tradicionalno-političkih vrednosti srpskog naroda i elemente evropske modernosti, a Orfelin je u predgovoru prvog i jedinog broja "Slaveno-srbskog magazina", izdatog u Veneciji 1768. godine, izložio kulturno-politički manifest koji je obuhvatio niz prosvetiteljskih ideja toga vremena. [...]

Kako mlado srpsko građanstvo još zadugo ostaje razapeto između imitiranja Evrope i svoje teško zaboravljive istorije, to rađa i žeđ za novim i ujedno i potrebu za narodnom pesmom, koja se u tim vremenima priprema i izvođenja brojnih buna i ustanaka tematski uglavnom držala nacionalne političke istorije... Srpska narodna poezija u novom vremenu počinje da dobija pravo na zabeleženost, a time i na jednakost. Zahvaljujući štampi i entuzijazmu pojedinaca uskoro su zabeležene ne samo pesme, već i imena pesnika i pevača poput Filipa Višnjića i Podrugovića.

I pored dužnog spomena naših prvih novovekovnih velikana-prosvetitelja, moramo reći da je prvi čije su knjige stigle do naroda, i time iz nameravane zakoračile u realnu prosvetiteljsku misiju, bio Dimitrije Obradović, narečeni u kaluđerstvu Dositej (1739-1811).

* * * * * * * * * *

Oslobodilački zanos vraća Srbe na istorijsku scenu

NOVOVEKOVNA srpska država, začeta nacionalnooslobodilačkim bunama, ustancima i revolucijama, u svojoj težnji za razrastom se sudarala sa dva limitna izazova. Prve političke, u najboljem slučaju holografisane ideje koje su se u njoj rađale, pre svega ideje o državi, a koje imaju značaj embriona za biće naše savremene teorije politike, kretale su se takođe u svom početnom polju između ta dva međaša.

Prvo, Srbi su živeli pokoreni u moćnim imperijama, ponešto i slobodni, u dvema, po mnogo čemu i sličnim i različitim državama, i drugo, Srbi su kao narod bili istorijski razbijeni, razuđeni na veoma velikom prostoru koji su premrežili i drugi narodi.

Trebalo ih je i osloboditi i ujediniti. Pre toga ni vreme dugo nije radilo za Srbe koji su polako nestajali kao homogen narod jedne vere i jedne teritorije. U Turskom carstvu su se islamizirali ili iz njega iseljavali, a u Austrougarsko doseljavali i u njemu katoličili. Srpski migracioni klin Čarnojevića koji je bio vrlo duboko (čak do Tokaja na sadašnjoj mađarsko-ukrajinsko-slovačkoj granici) prodro u katoličko tkivo Evrope, asimilacijom je gubio svoju oštrinu. Vrh mu se topio. Tokaj je prekrio totalni zaborav, mnogo bliža matici Sent Andreja je tek pomen.

Istorijski gledano, dekadencija se, jednako kao i vitalnost i moć jednog naroda, uvek ogledala i na polju asimilacije. Nijedan narod se u vreme koje prethodi vremenu o kojem pišemo nije brže asimilovao od Srba. U isto vreme, nijedan narod bez države nije žešće od Srba odbacivao svoje asimilirane sunarodnike. Napuštanje vere koja je bila dugovekovni indikator srpskog kao nacionalnog samoodređenja je automatski značilo napuštanje nacije. Nije bilo moguće biti Srbin, a ne biti pravoslavan.

GLASOVI RACIONALNIH upozorenja da će se pokatoličeni i islamizirani Srbi jednoga dana, svojom voljom ili na zahtev vođstva nekog drugog naroda kome kao "otpatci jednog naroda" moraju da se priključe kako ne bi bili otpaci, žestoko osvetiti pravoslavnim Srbima za to odbacivanje i tako se definitivno i uspešno dokazati kao nesrbi, bili su preslaba brana pred snažnom kolektivnom osudom koja se temeljila na mitu o izdaji, na mitu o Brankovićima zbog kojih su Srbi navodno izgubili državu i carstvo.

Kada se počela obnavljati Srbija kao novovekovna država, želja za obnovom Dušanovog carstva bila je logičan proizvod uspešno održavane istorijske svesti o pređašnjoj državnoj veličini, ali i izuzetnog oslobodilačkog zanosa jednog naroda koji se vraćao na istorijsku scenu na velika vrata, koja je otškrinuo sam, svojom snagom, a ne tuđom milošću.

Prva srpska revolucija uobličila je "dve osnovne političke ideje: a) borbu za socijalno i društveno oslobođenje od dahijske uzurpacije u Beogradskom pašaluku, b) borbu za stvaranje sopstvene države". Prva ideja je bila utemeljena na shvatanju o "prirodnom pravu Srba pojedinaca i srpskog naroda kao društvene i etničke celine da ima obezbeđen sopstveni način života koji bi bio zasnovan na manje ili više ustaljenim načelima običajnog društvenog života i regulisan ustaljenim normama običajnog prava o društvenom redu i ponašanju" , dok je druga ideja daleko više zasnivana na istorijskom pravu i "shvatanjima svog vremena po kojima je nacionalnooslobodilačka misao obuhvatala i potrebu za samostalnom narodnom državom" u kojoj Srbi jedino mogu biti zaštićeni i koja je jedini nacionalni instrument institucionalno pripremanog, sprovođenog i ostvarenog sveukupnog oslobođenja i ujedinjenja svih Srba.

* * * * * * * * * *

Preobražaj oslonjen na svetosavsko nasleđe

DAVNO PRE KRAĐORĐA, svest o nužnosti obnove srpske države je kontinuirano ispoljavana na tlu Austrougarske, praktično na srpskoj nacionalnoj periferiji . Srpska rana građanska kultura oslonjena na versko svetosavsko nasleđe, bila je ne samo otporna tačka asimilaciji, nego i javna žiža skoro ugasle, već obolno romantizovane ideje o posebnoj srpskoj državi. Od Trsta do Sremskih Karlovaca i Novoga Sada evropski obrazovani Srbi su, više iz istih nego iz različitih kulturnih uglova, održavali veru u vaskrsenje srpske države. Patriotske "Hronike" Đorđa Brankovića, bakrorezi "večitih srpskih vladara i grbova" Hristifora Žefarovića u "Stematografiji" iz 1741. godine, borba Dositeja Obradovića za srpsko nacionalno obrazovanje i prosvećivanje, osnivanje "Preparandije" u Somboru 1778. godine, snaga srpske verske zajednice i njenih kulturno-verskih centara (poput fruškogorskih manastira) u kojima je Lukijan Mušicki spevao ideju o zajednici Srba "ot Pešte daž" do černe Gore", i knjige poput "Istorije raznih slavenskih narodov, najpače Bolgar, Horvatov i Serbov" Jovana Rajića, objavljene 1794/5. godine, negovale su veliku želju za tanušnu realnost obnove nekad moćne srpske države.
OBJAVLjIVANjE MALE, ali po Srbe veoma značajne knjige Hristifora Žefarovićeva, bio je nesumnjivo i politički gest jer su u njoj dati likovi srpskih vladara, podstaknut je kult Nemanjića i ohrabrena misao u narodu da je moguće ponovo imati svoju nacionalnu državu.

Isto tako, kada je 1743. godine u Beču objavljena na latinskom jeziku knjiga Privilegiae koja sadrži sve Privilegije i propratne akte o Srbima koje je bečki dvor ikada izdao, samo posle dve godine, što je u ono vreme bio veliki izdavački uspeh, srpska crkva je tu, za Srbe u Austriji neobično važnu knjigu prevela i objavila na srpskom jeziku, takođe u Beču, a Hristifor Žefarović je ne samo prelepo izradio u bakroreznoj tehnici, već je i napisao predgovor koji ima jasnu političku konotaciju jer Žefarović, između ostalog navodi da je ona namenjena "narodu" radi upoznavanja sa zaslugama svojih predaka za austrijsko carstvo. Iza celog ovog posla nesumnjivo je stajao patrijarh Arsenije Četvrti Jovanović.

O tome koliko je svako od ovih i drugih brojnih, ciljno sličnih pregnuća, uticalo na svoje savremenike, mogla bi se napisati posebna studija. Dovoljno je samo za pomenutu Rajićevu knjigu navesti ocenu Radovana Samardžića da je "odmah postala temelj (srpskog) nacionalnog preporoda, izvor istorijskog nadahnuća revolucije, knjiga prema kojoj je Karađorđe zamišljao buduću državu". Na Karađorđa su svojim koncepcijama takođe veoma uticali Stefan Živković Telemak, Dositej Obradović, a osobito Božidar Grujović i Ivan Jugović Savić. U ustaničkom jezgru državotvornu misao su negovali knezovi Nenadovići, Petar Novaković Čardaklija, Mladen Milovanović, Stanoje Glavaš i kaluđeri manastira Rače.

SOCIJALNA I DEMOKRATSKA REVOLUCIJA

DO SRPSKE revolucije, koja je sprovedena kao socijalna i demokratska pod vođstvom Karađorđa, budući da je omogućila eksproprijaciju državne zemlje u korist ustaničkih seljačkih masa i slobodu pojedincu ukoliko se borio protiv Turaka, a oslobođenima bratstvo, projekte o ponovnom uspostavljanju srpske (ali uvek kao vazalne) države koji su nastajali van Srbije, nalazimo kod patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente 1736/7. godine, grofa Voldemara Šmetaua 1774. godine, Davida Narandžića 1775. i 1788. godine, Dimitrija Vujića 1797/8. godine, Petra I Petrovića Njegoša 1798. godine, Save Tekelije 1802. godine (daleko više na posredan način preko Prote Mateje), Arsenija Gagovića 1803. godine i mitropolita Stefana Stratimirovića 1804. godine.