LJOTIĆ NIJE NIKAD IMAO PODRŠKU SPC: Rastko Lompar, istoričar o ulozi "Zbora" u Drugom svetskom ratu

KAO retko koji period, Drugi svetski rat je dominantno crno-beo u našoj javnosti, a rasvetljavanje uloga Dimitrija Ljotića i pokreta JNP Zbor u njemu, otežavaju ideološki nanosi prošlosti.

Foto Privatna arhiva

Od partije nametnuta slika o Ljotiću bila je kanonska sve do pada komunizma. Potom je nastupio period kada su iz emigracije počeli da stižu apologetski pristupi. Dometi savremene istorijske nauke, zasnovani na primarnom arhivskom istraživanju, nisu prodrli u širu javnost, u kojoj su i dalje prisutni mnogi stereotipi i netačna tumačenja.

To je bio povod za 29-godišnjeg istoričara Rastka Lompara, da se lati ove teme i napiše knjigu "Dimitrije Ljotić - Učitelj ili farisej" (Catena mundi).

Ne stajući ni na čiju stranu, ovaj mladi istoričar iz Balkanološkog instituta SANU, knjigu je pisao na osnovu postojeće literature o Ljotiću i Zboru, zboraške publicistike ali i nepoznate arhivske građe. Važan deo informacija Lompar je pronašao u Fondu BIA Arhiva Srbije, Bundesarhivu, Centralnom evangeličkom arhivu (Berlin) i Političkom arhivu Ministarstva spoljnih poslova Nemačke (Berlin).

- Knjiga predstavlja moje tumačenje uloge Dimitrija Ljotića, a o njenoj objektivnosti najbolje mogu suditi čitaoci - kaže Lompar za "Novosti".

- Naslovom sam nastojao da ukažem na to koliko je polarizovana slika o njemu u javnom mnjenju, te koliko malo prostora postoji za nijansiran prilaz. U knjizi nema crno-belih odgovora, već se ukazuje na kompleksan i često kontradiktoran odnos Ljotića i njegovih sledbenika prema religiji i organizovanim verskim zajednicama.

Zašto njegovu ideologiju nazivate političkom religijom?

- Termin "politička religija" skovao je nemački filozof Erih Fegelin, imajući u vidu totalitarne ideologije 20. veka, koje su nastojale da popune vakuum nastao sekularizacijom i da svojim pristalicama ponude i (pseudo)religijsko iskustvo. Tih tendencija ima i u ideologiji Zbora, kroz sakralizaciju nacionalizma i lične žrtve, a nakon pogibije Dimitrija Ljotića i kroz pokušaj stvaranja kulta Ljotića kao sveca.

Da li je JNP Zbor bio klerofašistički pokret?

- Prema mom mišljenju - nije. Osnovni preduslov da bi se određeni pokret smatrao klerofašističkim, dubinska simbioza i preplitanje između fašističkog pokreta i verske organizacije, u ovom slučaju nije bio ispunjen.

Jedno poglavlje naslovili ste "Zbor, fašizam i rasizam". Kakva je veza?

- U ovom poglavlju nastojao sam da analiziram stavove pokreta prema fašizmu i rasizmu, te da ukažem na to da kritika fašizma, koja je bila prisutna u pojedinim tekstovima, ne povlači sa sobom to da sam pokret nije bio fašistički. Širom međuratne Evrope i sveta postojali su pokreti koji su na sličan način kritikovali italijanski fašizam i nemački nacizam, a koji su po svojoj prirodi nesumnjivo fašistički. Istovremeno, ukazuje se na to da je rasizam kao fenomen puno dugovečniji od fašizma, te da postoje pokreti koji nisu pridavali puno pažnje rasnom pitanju. Jedan od njih je i Ljotićev Zbor. Iako nesumnjivo antisemitski, "nauka" o rasama nije bila previše zastupljena u ideologiji pokreta, niti je kritika Jevreja bila obojena rasističkim tonovima kao u nacizmu.

Foto Privatna arhiva

Kakav je bio odnos Ljotića prema genocidu u NDH i stvaranju Hrvatske pravoslavne crkve?

- Od nastanka NDH, Ljotić i njegove pristalice skupljali su obaveštenja o genocidu koji je sprovođen nad Srbima. Mnogobrojni zboraši u Hrvatskoj platili su svoju političku orijentaciju glavom, posebno oni koji su bili politički eksponirani u međuratnom periodu, dok su drugi bili prinuđeni da pobegnu u okupiranu Srbiju. Dimitrije Ljotić je preko beogradskog radija tokom leta 1941. godine osudio genocid, što je izazvalo protest ministra spoljnih poslova NDH Mladena Lorkovića i nakon čega je Ljotiću dalje pojavljivanje na radiju zabranila nemačka cenzura. Ljotić je prema stvaranju takozvane Hrvatske pravoslavne crkve imao negativan stav, smatrajući je nekanonskom, ali je prihvatao, sudeći po nemačkim dokumentima, njeno postojanje.

U vreme vlade Milana Nedića, koliko je poznato, niko nije kažnjen za masakre u Kragujevcu i Kraljevu. Kako se Ljotić odnosio prema zločinima nad srpskim narodom u Srbiji?

- Vlada Milana Nedića kao i svaki drugi kolaboracionistički organ imala je veoma ograničena ovlašćenja. Nikako nije imala snage da na bilo koji način spreči represalije, niti da sudi počiniocima zločina nad srpskim narodom. Deo odgovornih za masakre u Kragujevcu i Kraljevu kažnjen je tek nakon rata, dok neki nikada nisu. Ljotić je prema ovim zločinima imao ambivalentan stav, javno ih nije osuđivao, čak ih ponekad i opravdavajući kao očekivane represalije, dok je privatno bio duboko razočaran u postupanje okupatora i izjavljivao da esesovci nisu ljudi.

Kako objašnjavate to da Ljotić formalno nije učestvovao u vlasti, ali je njegov uticaj, ipak, bio ogroman?

- Ljotić je od početka okupacije smatrao da njemu i njegovom pokretu pripada vodeća uloga u kolaboracionističkoj upravi. Stoga je odbio ponuđeni resor privrede, ali je delegirao svoje sledbenike. U svojim naumima bio je ambiciozniji od drugih kolaboracionista, nastojeći da svoje ideje o ulozi Srbije i Jugoslavije u nemačkoj "Novoj Evropi" približi okupatoru. Vodeći "veliku" politiku umesto svakodnevnih pitanja, delovao je mnogim nemačkim oficirima kao "zanesenjak" i filozof a ne političar. Ipak, njegov uticaj bio je sveprisutan. Sačuvana su dokumenta na osnovu kojih je jasno da je odlučivao i o životu i smrti ljudi, kao i da je bio nezaobilazan oko mnogih pitanja. Nemački diplomata Feliks Bencler je jednom prilikom primetio: "Protiv Ljotića ne mogu ništa, sa Ljotićem ne mogu ništa, a bez Ljotića opet ne mogu ništa".

Često se spekuliše da su mnogobrojni sveštenici i monasi bili simpatizeri Zbora, dok vi demi-stifikujete podršku koju je Ljotić uživao u Srpskoj pra-voslavnoj crkvi...

- Na osnovu ukrštanja dostupne građe vidi se da je Zboru pripadao, ili bio blizak, samo mali deo ukupnog sveštenstva. Značajniju ulogu u pokretu imalo je dvadesetak sveštenika dok broj simpatizera nije prelazio stotinu. Memorandum o saradnji SPC i okupatora, koji je Ljotić izradio marta 1942. godine i koji je poslat u Ministarstvo inostranih poslova u Berlinu, bio je njegov predlog za normalizaciju odnosa između SPC i okupatora. On je u prevodu objavljen kao prilog u knjizi. Ljotić je u njemu navodio konkretne korake koje obe strane treba da preduzmu kako bi se situacija poboljšala. Međutim, kao i mnogi drugi njegovi planovi, bio je previše ambiciozan za Nemce, te od ove inicijative nije bilo ništa.

KOROZIVNO SREDSTVO

Zašto Ljotića, kako otkrivate u knjizi, nije voleo brat Milana Nedića, sa kojim je on tesno sarađivao?

- Važno je razumeti da su odnosi među kolaboracionistima tokom okupacije bili puno kompleksniji nego što je to ranije prikazivano. Krug profesionalnih vojnika oko generala Nedića, takozvana "oficirska klika", nije podnosio Ljotića smatrajući da on ima prevelik uticaj na predsednika vlade. Istovremeno, ni Ljotić i Nedić nisu bili uvek istomišljenici, te su tako zboraši 1942. tokom krize vlasti nastojali da oni formiraju novu vladu uz pomoć Nemaca. Ipak, svesni nedovoljnog ugleda Ljotića među stanovništvom, nemački organi se nisu odlučili za ovakvu avanturu. U njihovim očima Ljotić i njegov pokret bili su samo "korozivno sredstvo" za pritisak na vladu.

NIJE PODNOSIO AUTORITETE

Ljotićevi preci su bili naklonjeni socijalističkim idejama. Kako je on otišao na drugu stranu?

- Na ideološko formiranje Dimitrija Ljotića prevashodno su uticali mislioci koje je čitao, iskustvo Prvog svetskog rata, slabosti političkog života Kraljevine SHS/Jugoslavije, uspon fašizma i nacizma, kao i krug ljudi kojem je pripadao. Njegov otac Vladimir bio je prevashodno radikal, koji je u mladosti, kao i sam Nikola Pašić, bio blizak socijalističkim idejama i prvi prevodilac "Komunističkog manifesta" na srpski. Ljotić je političku aktivnost započeo u okrilju Narodne radikalne stranke, ali se brzo odvojio. Čini se da nije dobro podnosio autoritete, ma koliko zagovarao autoritarnost.

Preporučujemo

Društvo

1 14

UZ STADO SVE SAME DESETKE: Miša Anđelković iz okoline Pirota pastir i diplomirani istoričar

06. 12. 2021. u 14:00

Kultura

0 1

RAĐANjE RASNE MRŽNjE NA JADRANU: Knjiga istoričara Milana Ristovića Mussolini ante portas

09. 11. 2021. u 09:36

Politika

0 8

EKSKLUZIVNO Istoričar Žan-Pol Bled: Iz ovog haosa u svetu rodiće se novi poredak

24. 10. 2021. u 12:00

Društvo

34 151

DA LI SMO 1999. BILI NA POGREŠNOJ STRANI ISTORIJE? Hrvatski istoričar o NATO agresiji - objasnio kako su Srbi spasili svet

24. 03. 2021. u 22:10

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije