ISTORIJSKI DODATAK - SRPSKI HEGEMONIZAM TRAJNA HIPOTEKA: Konstituisanje federalne jedinice i osnivački kongres partije

SRBIJA je bila poslednja jugoslovenska oblast koja je konstituisana kao federalna jedinica. Taj značajni konstitutivni čin odigrao se, u više etapa, od novembra 1944. do avgusta 1945. godine. Inicijativu za održanje Velike antifašističke narodnooslobodilačke skupštine Srbije (ASNOS) dao je, formalno, Glavni narodnooslobodilački odbor Srbije (u dokumentima iz novembra 1941. to telo se naziva i "Centralni odbor za oslobođenu teritoriju").

Tito govori na zasedanju AVNOJ-a 1943. godine

U pitanju je bio pokušaj uspostavljanja kontinuiteta sa ustaničkom 1941. godinom. Suštinski, odluku o održanju "kongresa za Srbiju" doneo je CK KPJ. Bila je to logična posledica činjenice da je težište borbe preneto u Srbiju i da, posle formiranja ostalih federalnih jedinica, treba konstituisati federalnu Srbiju. Datum održanja skupštinskog zasedanja nekoliko puta je, tokom leta, odlagan.

Na kraju je Josip Broz za sebe zadržao pravo da odredi vreme i mesto zasedanja. U trenutku sazivanja Velike antifašističke skupštine Vojvodina, Kosovo i Metohija i Sandžak, nisu, formalno, bili u sastavu Srbije.

Odluke Velike antifašističke narodnooslobodilačke skupštine (9-12. novembar 1944., Beograd) izglasalo je 885 delegata izabranih za grad Beograd i šesnaest okruga Srbije (kragujevački, mladenovački, požarevački, moravski, valjevski, šabački, užički, čačanski, kraljevački, kruševački, toplički, niški, leskovački, vranjski, pirotski, timočki).

O značaju skupa svedoči, posredno, činjenica da je na njemu delegate pozdravio: u ime NKOJ-a predsednik Josip Broz Tito, u ime Avnoja predsednik Ivan Ribar, u ime Vrhovnog štaba NOV i POJ načelnik general-lajtant Arso Jovanović, u ime CK KPJ Milovan Đilas, u ime Slovenskog narodnoosvobodilnega sveta Edvard Kardelj, u ime ZAVNO Hrvatske Andrija Hebrang, u ime crnogorskog naroda Mitar Bakić, u ime makedonskog naroda Dmitar Vlahov, u ime vojvođanske delegacije Jovan Veselinov, u ime naroda Bosne i Hercegovine sekretar Predsedništva Avnoja Rodoljub Čolaković, u ime Srba iz Hrvatske Rade Pribičević, u ime Glavnog štaba NOV i POJ Srbije Koča Popović, u ime bugarske delegacije Dobri Terpešev i general Blagoje Ivanov.

SKUPŠTINSKA govornica bila je mesto sa koga je zatražen odlučni obračun sa "velikosrpskim šovinizmom". "Reakcionarne velikosrpske klike" koje teže osvajanju tuđih teritorija, uspostavljanju svoje hegemonije, denacionalizaciji drugih naroda, sputavanju njihovog kulturnog razvoja i ekonomskog prosperiteta, označene su jednim od osnovnih uzročnika nesreće koja je zadesila srpski narod.

One su optužene da sprovode "ugnjetavačku politiku", podstiču "nacionalni razdor", raspiruju "šovinističku mržnju". Bespoštednoj kritici bilo je izloženo srpsko građanstvo i njegove koncepcije o srpskom prostoru koji obuhvata Makedoniju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu.

Nasuprot tome afirmisan je stav o postojanju makedonske i crnogorske nacije i konstituisanju Makedonije i Crne Gore kao posebnih federalnih jedinica. Skupština je konstatovala ravnopravnost srpskog naroda sa drugim jugoslovenskim narodima posebno, ističući da se na bratstvu i jedinstvu, pre svega Srba i Hrvata, zasniva "srećna budućnost" demokratske federalne Jugoslavije. Istaknuto je da demokratska federativna Jugoslavija nastaje "dobrovoljnim" i "ravnopravnim" ujedinjavanjem njenih naroda...

Tito sa delegatima na zasedanju AVNOJ-a u Jajcu

Odluke Avnoja označene su najvećom garancijom da će Srbi, kao i ostali jugoslovenski narodi, "biti srećni i zadovoljni u takvoj slobodnoj, istinski demokratskoj i bratskoj zajednici ravnopravnih naroda". Srpski narod je označen svedokom i žrtvom "svih zločina i zverstava koji su činjeni u ime monarhije" i, otuda, rečeno je "da će narod Srbije jasno dati izraz svojoj suverenoj volji u pitanju unutrašnjeg uređenja Srbije i Jugoslavije..."

Odlučno su odbačena shvatanja o slabljenju pozicija i rasparčavanju teritorija na kojima srpski narod živi.

* * * * * * * * * * * * * * * *

Propagandni stereotipi

U POZDRAVNOM govoru Josip Broz je smatrao da budućnost ima samo "srećna slobodna Srbija u jednoj slobodnoj federalnoj demokratskoj Jugoslaviji". Blagoje Nešković je nastojao da pobije propagandni stereotip da Srbija nije na strani NOB i da "teži očuvanju nenarodne vlasti"...

Sa skupštinske govornice Milovan Đilas je poručivao da se u "tekovine naroda Jugoslavije, u njihovo oslobođenje od nemačkih imperijalista, u njihovo zavojevanje demokratskih prava, u novu snažnu veliku Jugoslaviju ravnopravnih naroda" ne sme dirati.

Obraćajući se "Srbijancima" Andrija Hebrang je očekivao da Velika antifašistička skupština Srbije da hrvatskom narodu "dokaz da će Hrvati u novoj DFJ biti ravnopravni i slobodni ljudi". Hebrang je upozoravao delegate srpskog naroda na oprez kako se "na političku pozornicu" ne bi povratili oni "koji su nekada upravljali Jugoslavijom i koju su je upropastili".

Rodoljub Čolaković je žigosao "političke špekulante", "malodušnike", "kukavice" koji su iskazivali zabrinutost za sudbinu Srba u Bosni i Hercegovini. On je napominjao da Drina ubuduće "neće biti nikakva granica nego samo međa plemenita".

Koča Popović je svetom obavezom Srbije i njene vojske smatrao skidanje "ljage" koju su na srpski narod "pokušali da bace koljaši, hegemonisti Draže Mihailovića".

Velika antifašistička narodnooslobodilačka skupština Srbije svojom "Odlukom" od 11. novembra 1944. konstituisala je "najviše zakonodavno i izvršno narodno predstavničko telo i vrhovni organ državne vlasti demokratske Srbije kao federalne države u sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije".

U tom važnom aktu državnopravnog karaktera Glavni narodnooslobodilački odbor Srbije, proširen i rekonstruisan u ASNOS, označen je nosiocem "suvereniteta naroda i države Srbije", a Srbija ravnopravnom federalnom jedinicom Demokratske Federativne Jugoslavije. Tim činom je uspostavljen i direktni kontinuitet između najvišeg organa vlasti ustaničke Srbije, formiranog novembra 1941. i ASNO Srbije koga su predstavljali delegati iz oslobođene Srbije i čiju je snagu demonstriralo preko 250.000 boraca iz Srbije uključenih u jedinice NOV Jugoslavije.

Pop Vlada Zečević i Mitra Mitrović na putu ka Jajcu / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

VELIKA antifašistička narodnooslobodilačka skupština Srbije izabrala je u prvu Antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja Srbije 261 poslanika. ASNOS je izabrao Predsedništvo u koje je ušlo 40 članova (predsednik dr Siniša Stanković, potpredsednici - A. Ranković, St. Simić, R. Grujić, sekretari - P. Stambolić, M. Vlajković). "Odluka" je propisivala da ASNOS vrši vlast na svojim redovnim i vanrednim sazivima, a u vremenu između dva saziva izvršnu vlast ostvaruje preko svog Predsedništva i preko Narodne vlade Srbije.

Bilo je predviđeno da do trenutka obrazovanja Narodne vlade Srbije njene poslove vodi Predsedništvo ASNOS-a preko "posebnih odseka" za pojedine grane državne uprave. Za poverenike Predsedništva ASNO Srbije su izabrani: poverenik građevina - inž. Mihailo Đurović (radikal), poverenik privrede - dr Milivoje Perović, poverenik ishrane - Života Dermanović (član Narodne seljačke stranke D. Jovanovića), poverenik prosvete - Mitra Mitrović Đilas, poverenik zdravlja - dr Vojislav Đurić, poverenik socijalne politike - Svetozar Krstić, poverenik finansija - Mita Stanisavljević, poverenik pravosuđa - Milovan Krdžić, poverenik unutrašnjih poslova - Milentije Popović, poverenik poljoprivrede - Milan Smiljanić, poverenik obnove - Pavle Savić, poverenik šuma - Petar Mundrić.

Predstavnici Vojvodine i Kosova i Metohije nisu uvedeni u Vladu Srbije. Složene političke i vojne prilike (vojna uprava) najdirektnije su uticale da u zimu 1944/1945. u tim sredinama nisu održane skupštine delegata i donete punovažne odluke o prisajedinjenju federalnoj Srbiji.

Tek naknadno, posle zasedanja Pokrajinske skupštine Vojvodine (30-31. jul 1945) i Oblasne skupštine Kosova i Metohije (10. jul 1945) Vlada Srbije je bila rekonstruisana i u njen sastav su ušli i predstavnici Vojvodine i Kosova i Metohije...

Teritorijalni okvir Srbije, u tom trenutku, nije bio konačno definisan. ASNOS kao i skupštine Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta Srbije i Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Srbije zasedali su bez opunomoćenih delegata Vojvodine, Sandžaka, Kosova i Metohije.

U poslednjim danima 1944. i prvim mesecima 1945. predstavnika tih teritorija nije bilo u organima vlasti i strukturama društvenopolitičkih organizacija koje su izgrađivane u Srbiji. Ipak, odluke od 11. novembra 1944, pored kasnijeg nužnog dograđivanja sistema vlasti i definisanja teritorijalnog okvira federalne jedinice, određivale su nesumnjivi suverenitet i precizne kompetencije vlasti koje je Srbija stekla. Sve do 1947. i donošenja Ustava Srbije, odluke Velike antifašističke narodnooslobodilačke skupštine Srbije bile su ustavnopravna osnova na kojoj su počivala sva ostala, bitna, normativna akta u Srbiji.

* * * * * * * * * * * * * * * *

Konspirativan osnivački kongres

KRITERIJUM teritorijalne organizacije KPJ svih ratnih godina presudno je uticao na komunističko viđenje i oblikovanje unutrašnjeg uređenja jugoslovenske države. Teritorijalna struktura KPJ naprosto je projektovana u državnu sferu.

Otuda je i konstituisanje Srbije kao složene federalne jedinice bilo najdirektnije povezano sa formiranjem Komunističke partije Srbije. Zaključci o održanju osnivačkog kongresa KP Srbije formalno su doneti na sednici Politbiroa CK KPJ oktobra 1943. a ponovo potvrđeni na Visu juna 1944.

Ipak, formiranje KP Srbije je tokom rata odlagano. Moguće razloge za to treba tražiti u činjenici da vođstvu KPJ nije bilo do kraja jasno kako rešavati srpsko nacionalno pitanje. Poput inercije na snazi su bili stavovi iz avgusta 1935. prema kojima srpski narod, kao vladajuća nacija, nije bio nacionalno ugnjeten.

Slovenačka delegacija u Jajcu / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

Partijski pragmantizam naprosto je nalagao da KPJ sačeka sa reorganizacijom sopstvene organizacije dok se u srpskom narodu ne ustale predstave o okvirima nacionalnih entiteta (Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija) koje je srpsko građanstvo smatralo srpskim prostorom. Internacionalistička shvatanja i kopiranje sovjetskih uzora takođe su bili suprotstavljeni formiranju partije na nacionalnom modelu kakav nije postojao u SSSR. Objedinjavanje u jednu jedinstvenu partijsku organizaciju do tada samostalnih partijskih organizacija Srbije, Vojvodine i Kosmeta, moralo je prethoditi nastajanju federalne Srbije.

Osnivački kongres KP Srbije održan je maja 1945. u Beogradu, u skoro konspirativnim uslovima. Razlozi pragmatične prirode (nerešen status Vojvodine, Kosova i Metohije) i praksa prve zemlje socijalizma (na nacionalnom principu nije bila uređena ni partijska organizacija Rusije u sklopu SKP-b), presudno su uticali na višemesečno kašnjenje održanja kongresa srpskih komunista.

Josip Broz je od komunista zatražio "da budu na čelu u izgradnji istinske federativne Jugoslavije". Konstatujući da u Jugoslaviji živi više naroda, Tito je sasvim pogrešnim ocenio shvatanje da svaki od naroda "u svome okviru stvara jednu snažnu federalnu jedinicu, Hrvatsku, Srbiju, itd. na račun druge..." i nasuprot tome afirmisao "jednu državu - Jugoslaviju, u kojoj svaki narod ima svoja prava, i potpunu ravnopravnost".

Suštinom jugoslovenskog federalizma on je označavao potrebu da "iz više federalnih jedinica, stvorimo jednu snažnu jugoslovensku nacionalnu državu". U skladu sa tim on se posebno osvrnuo na stavove srpske emigracije o komadanju srpskog državnog prostora ističući, sa omalovažavanjem, da "razni elementi, bivši pisari, bilježnici, govore da su Tito i komunisti rascijepili Srbiju".

Broz je napominjao da je Srbija u Jugoslaviji i da pokret na čijem se čelu nalazi "ne misli da unutar Jugoslavije stvaramo države koje će ratovati međusobno. Ako je Bosna i Hercegovina ravnopravna, ako ima svoju federalnu jedinicu, onda mi nismo pocjepali Srbiju, nego smo napravili srećne Srbe u Bosni, isto tako kao i Hrvate i muslimane.

Radi se samo o administrativnoj podeli. Ja neću da u Jugoslaviji budu granice koje će razdvajati, već sam stotinu puta rekao da hoću da granice budu one koje će spajati naše narode". Ključni stav njegovog izlaganja bio je sledeći: "Voljeti svoju naciju, Hrvatsku ili Srbiju, ne znači negirati opću našu zemlju - Jugoslaviju. Naprotiv, voljeti svoju federalnu jedinicu - znači voljeti monolitnu Jugoslaviju".

U REZOLUCIJI koju je Kongres doneo posebno je istaknuto da je jačanje partijskih organizacija u Srbiji, Vojvodini, Kosovu i Metohiji "omogućilo stvaranje Komunističke partije Srbije". Srpskim komunistima je, kao "najvažniji zadatak", stavljeno u dužnost da rade na "jačanju naše nove države, demokratske federativne Jugoslavije".

U skladu sa tim trebalo se boriti protiv "šovinističkih i hegemonističkih tendencija i to uglavnom velikosrpskih". Rezolucija je konstatovala da je "velikosrpska reakcija u Srbiji" u najvećoj meri politički izolovana.

Potenciranje odgovornosti srpskog naroda, srpskih komunista i Srbije za međunacionalne odnose u jugoslovenskoj državi postale su konstanta u rečniku partije. Borba protiv "velikosrpskog hegemonizma" i "šovinizma" predstavljala je osnovni kriterijum na kome se iskušavala odanost srpskih komunista Partiji.

Vrhovni štab u Drvaru / Arhiva "Novosti", "Borbe", Muzej Jugoslavije

Taj termin, upotrebljavan u svakom političkom govoru i javnom nastupu, vremenom je postao trajna hipoteka i "najveća opasnost" kojom nije samo suzbijan strah od srpske brojčane prednosti u Jugoslaviji, moguće političke majorizacije ili nacionalne asimilacije mladih nacija, već i, suštinski, sputavana politička, ekonomska i kulturna integracija i emancipacija srpskog naroda.

Drugi pravac akcije, koju je Rezolucija Osnivačkog kongresa KP Srbije propisivala podrazumevao je borbu za ostvarenje nacionalnih prava i uspostavljanje "bratskih odnosa" među svim nacionalnim grupama koje žive u Srbiji, Vojvodini i Kosovu i Metohiji.

Jedna od bitnih političkih odluka zahtevala je uklanjanje nesrazmere nacionalnog sastava KP Srbije u kome su apsolutno dominirali Srbi. U skladu sa tim preporučen je napor da se u Partiju, u većoj meri i po posebnim, sniženim, kriterijumima primaju "šiptarske mase".

Saradnja Srba i Šiptara na Kosovu i Metohiji trebalo je da bude ona "spona" koja će čvrsto "povezati narode naše zemlje sa narodima Albanije". Od partijskih struktura u Vojvodini zahtevano je da odbace sektaštvo i u većoj meri otvore vrata KP Srbije za Hrvate i ostale nacionalne manjine.

U pitanju je bila nova nacionalna politika koja je, vremenom, uticala na promenu pozicija Srbije prema Kosovu i Metohiji i omogućila podsticanje procesa iseljavanja srpskog stanovništva iz tih oblasti.

Preporučujemo

Srbija

0 2

ZAŠTO SE RASPALA SFRJ: U leskovačkom muzeju naučni skup o posledicama sloma Jugoslavije

08. 10. 2021. u 22:48

Društvo

1 9

ISTORIJSKI DODATAK - PROGON PERJANICA SRPSKE PRIVREDE: Kako je zbog borbe za vlast eliminisan duh tržišne ekonomije

10. 10. 2021. u 17:14

Društvo

0 2

ISTORIJSKI DODATAK - KAKVA VREMENA TAKVI I OBIČAJI: Što se stvarno dešavalo u Beogradu neposredno posle oslobođenja

09. 10. 2021. u 17:14

Društvo

0 2

ISTORIJSKI DODATAK - NEVIN MENADžER OSUĐEN NA SMRT: Josip Broz optužio trgovce da su prevaspitavali komuniste

08. 10. 2021. u 17:14

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije