ISTORIJSKI DODATAK - OBNAVLJANJE STALJINISTIČKOG FOLKLORA: Analitičari Službe bezbednosti o "unutrašnjim neprijateljima SFRJ"

NAKON pada Aleksandra Rankovića, a naročito od početka 70-ih godina savezna država je stalno slabila. Nadležnosti u sferi politike i bezbednosti sve više su sa saveznog nivoa prenošene na republike i pokrajine.

Josip Broz na paradi 1975. godine

S druge strane, ranije najavljivana "demokratizacija" društva je naglo obustavljena. Došlo je do jačanja uticaja države i partije u svim sferama: političkom životu, ekonomiji, kulturi i nauci.

U političkoj sferi to se ogledalo kroz smenu "liberalnih elemenata" u Savezu komunista Jugoslavije (SKJ), intenziviranu političku represiju i povećan nadzor nad političkim neistomišljenicima; u ekonomiji kroz zaustavljanje liberalnih tržišnih reformi 1965; a u sferi kulture, nauke i ideologije došlo je do naglašenijeg prisustva i forsiranja ideološko-političkih sadržaja. Odumiranje savezne države i praktičnu "konfederalizaciju" zemlje nisu pratili demokratizacija i slabije ideološko prisustvo SKJ, već upravo obratno, jačali su represivni i ideološki aparat, kult ličnosti i uloga partije u društvu.

Naročito se taj trend primećuje od početka sedamdesetih godina. (Slovenački sociolog Sergej Flere uočava trend spajanja nacionalizma i komunizma još od stvaranja socijalističke Jugoslavije. Simbioza sa nacionalizmom i republičkim partikularnim interesima postoji još od Avnoja. Na kraju su Tito i vojska ostali jedina spona koja je integrisala državu uz potpuno decentralizovanu privredu i podeljeno jugoslovensko društvo.)

NEOSTALjINIZAM, kako pojedini istraživači nazivaju afirmaciju "čvrste ruke", sedamdesetih godina se od integralnog staljinizma razlikovao utemeljivanjem u samoupravnoj ideologiji i drugom istorijskom trenutku.

Predstavljao je, po njima, odgovor režima na proces decentralizacije i liberalizacije koji je otpočeo posle Brionskog plenuma. Karakterišu ga obnavljanje staljinističkog folklora u javnosti, žigosanje frakcija, potera za "trockistima", sumnje i prozivke, uz poziv na govore druga Tita, povika na "truli liberalizam" i prinuđivanje na samokritiku, povećan intenzitet političkih suđenja. Dolazi do jačanja kulta ličnosti i afirmacije moralno-političke podobnosti u svim oblastima. Učestali su istupi i predsednika države protiv "euforije demokratizacije".

Krsto Crvenkovski, Petar Stambolić i Tito na Brionskom plenumu

Posle Brionskog plenuma delimično je smanjena politička represija nakon osude političkih zloupotreba Udbe (posle te kampanje preimenovana u SDB - Služba državne bezbednosti). Više se pazilo na formu, da se ne iskače iz zakonskih normi, a neformalni vaninstitucionalni oblici represije (nezakonita hapšenja, prebijanja) postajali su ređi. Tokom sedamdesetih, međutim, ponovo raste intenzitet represije s tim da ona poprima suptilnije i ozakonjene forme.

PO DRUGI put se hapse "nacionalisti" koji su već odležali duge zatvorske kazne (Đura Đurović, Sava Banković, Slavoljub Vranješević). Zatim mnogi ibeovci, učesnici tzv. Barskog kongresa Nove komunističke partije Jugoslavije (NKPJ), anarholiberali, liberali i drugi iz spektra unutrašnjeg neprijatelja. Intenzivnija politička represija posle 1968. posledica je niza realnih društvenih okolnosti, najpre snaženja otpora u zemlji ali i spoljnopolitičkih turbulencija, terorizma, ratova i kriza. Delimična liberalizacija posle 1966. i pada Rankovića omogućila je prvi put artikulaciju različitih oblika političkog raznoglasja izvan partije.

Talas studentskih demonstracija od polovine šesdesetih u SAD, preko Francuske, Nemačke i Italije, prelio se i na Jugoslaviju. Deklaracija o položaju hrvatskog jezika 1967, Predlog za razmišljanje, studentske demonstracije 1968. i maspok u Hrvatskoj 1969-1971, čiji su nosioci bili mlađi ljudi, profesori i studenti, zbunili su i uznemirili partijske vrhuške izazivajući strah i podozrenje od "liberalizacije".

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Strah od čehoslovačkog scenarija

ZAOŠTRAVANjE, praćeno nasilnim metodama rešavanja političkih konflikata, blokovskom zategnutošću i obaveštajnim ratom, išlo je naruku podizanju temperature u zemlji. Rat na Bliskom istoku, kao i vojni udar u susednoj Grčkoj 70-ih, globalna nestabilnost i ekspanzija terorizma u svetu (i kod ekstremne političke emigracije). Globalna ekonomska kriza početkom 70-ih poklapa se sa opštim porastom terorizma i političkog nasilja.

Ipak, od svih spoljnih faktora najviše je na intenzitet političke represije u Jugoslaviji uticala intervencija SSSR u Čehoslovačkoj 20. avgusta 1968. U noći 20. avgusta 1968. sovjetska armija je izvršila invaziju na Čehoslovačku, što je jugoslovensko rukovodstvo asociralo na akcije protiv Jugoslavije 1948. Temperatura je bila podignuta do mere da je, prema svedočenju bivšeg obaveštajca Milana Trešnjića, formiran ratni sekretarijat za inostrane poslove pri SSIP i svima određen ratni raspored. Ona je oživela sećanje na mađarsku "kontrarevoluciju" 1956. i uplašila partiju od mogućnosti sovjetske intervencije.

(Već krajem 1968. preduzete su zamašne mere mobilizacije u ministarstvu odbrane i organima unutrašnjih poslova, ubrzane popune rezervnog sastava, razmatranja planova odbrane, modernizacije vojske - nabavka uniformi, naoružanja i opreme - a sve kao posledica straha od "čehoslovačkog scenarija".)

Sovjetska invazija na Čehoslovačku 1968. godine

U OVAKVIM okolnostima na spoljnom planu primećena je ekspanzija "aktivnosti unutrašnjeg neprijatelja" i raznolikih kritičara režima koji su navodno videli potencijalnu šansu za obaranje ili slabljenje režima.

Dezorganizovan i razjedinjen unutrašnji neprijatelj je, prema procenama SDB, mogao da posluži u određenim kriznim situacijama ili u slučaju spoljne intervencije kao peta kolona i prema drugim bezbednosnim izveštajima neprijateljska aktivnost se najviše osetila u vreme čehoslovačke krize kada se naglo povećao broj napada na sistem, a ibeovci su vršili propagandu na platformi solidarisanja sa agresorom i širenja defetizma u pogledu odbrane od SSSR. S druge strane, prozapadni elementi su tražili trajan prekid sa Istokom i čvršću povezanost sa Zapadom.

Procenjivano je da veći bezbednosni izazov predstavlja opasnost od nekih formi "specijalnog rata" preko unutrašnjeg neprijatelja nego od otvorene agresije. Stoga je posle 21. sednice Predsedništva SKJ 1972. najavljena "čvrsta ruka" i obračun sa svim formama neprijateljskog delovanja koje su došle do izražaja u vremenu "liberalističkih tendencija". (Pitanjima bezbednosti i "razvijanja društvene samozaštite" intenzivnije su se bavila, u okviru svojih nadležnosti, najviša politička tela, Skupština i Predsedništvo SFRJ, naročito Savet za zaštitu ustavnog poretka, SIV, Predsedništvo CK SKJ i njegov Izvršni komitet, kao i republički i pokrajinski saveti za zaštitu ustavnog poretka.)

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Rađanje socijalističke opozicije

IAKO unutrašnji neprijatelj u političkom i organizacionom smislu, prema procenama SDB, nije predstavljao "organizovanu snagu", ipak su državni organi uočavali neka zajednička obeležja: "Zloupotrebljavanje demokratskih institucija za antidržavno delovanje, zloupotreba političkih i ekonomskih problema SFRJ i oslonac na inostrane faktore ili političku emigraciju".

Studentski protesti 1968. godine

Spajao ih je, prema istom izvoru, i isti krajnji cilj: "rušenje ustavnog poretka i društveno-političkog sistema u SFRJ". Neke snage su bile oslonjene na strane političke i bezbednosne faktore, jedne su koristile političke metode borbe, druge su posezale i za terorizmom, a treće kombinovale oba vida borbe u svom delovanju. SDB je uočavala aktivnost široke lepeze neprijatelja koja je usmerena na obaranje režima i širenje defetizma.

Novina u odnosu na raniji period bila je da su "neprijateljski elementi" infiltrirani u socijalistički sistem i javne institucije, pojedine listove i teoretske publikacije. U tom smislu, navode se Matica srpska, Udruženje književnika Srbije, "Prosvjeta", NIP "Rilindja" na Kosovu, časopis "Hrvatski književni list", redakcija "Studenta", zajednica samostalnih pisaca TIN u Hrvatskoj, Srpsko filozofsko društvo u Beogradu, naučni časopis "Praksis" u Zagrebu, "Perspektive" u Ljubljani, "Književne novine" u Beogradu, Matica iseljenika i druga izdavačka preduzeća.

Konstatuje se da je najrasprostranjeniji oblik i društveno najopasnija delatnost sa pozicija nacionalizma i separatizma i "iredentizma na Kosovu i Istri".

STRUKTURA unutrašnjih neprijatelja delimično je izmenjena u odnosu na ranija vremena pa se sada pored starih ibeovaca, građanskih neprijatelja, "đilasovštine" i "rankovićevštine", beleže nove neprijateljske grupacije, poput "birokratsko-konzervativne grupacije" (izrasle na tragu ideja "čvrste ruke" osuđene političke strukture na Brionskom plenumu) i "anarholiberala" (odnosno, grupacije izrasle na tradiciji "šezdeset osme"). Uočeno je da anarholiberale pomaže Zapad, dok se "birokratsko dogmatske snage" više oslanjaju na Istok.

Grupni portret: Slobodan Selenić, Antonije Isaković, Dragoslav Mihajlović, Dobrica Ćosić, Stevan Raičković, Desanka Maksimović, Matija Bećković, Milorad Pavić, Miodrag Bulatović i Mihiz

U osnovi, svi "unutrašnji neprijatelji SFRJ" bili su, od strane analitičara službi bezbednosti, podeljeni na dve osnovne grupe:

1. stara građanska opozicija (bivši četnici, ustaše, ljotićevci i antikomu-nističke snage, ostaci građanstva, klerikalni elementi, građanski liberali);

2. nova socijalistička opozicija (đilasovci, birokratsko-etatističke snage - rankovićevci, ibeovci i neoibeovci, liberalni komunisti, nacional-komunisti, tehnokrati, anarholiberali).

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Leka Ranković popularan u narodu

SNAŽNIJA opozicija režimu sada je stasala iz redova samih komunista, dok su se preživeli ostaci "starih građanskih struktura" više eksponirali među političkom emigracijom, a u zemlji su bili prisutni simbolično. Na osnovu dokumenata i izveštaja organa unutrašnjih poslova "unutrašnji neprijatelj" je najčešće bio grupisan u nekoliko kategorija, a u nastavku donosimo izvode iz ovih sveobuhvatnih analiza:

Neoibeovska i birokratsko-dogmatska grupa okupljala je ibeovce, neostaljiniste i slične koji su se zalagali za "birokratski koncept razvoja društva". Oni prema nalazu službe omalovažavaju političko rukovodstvo smatrajući ga nesposobnim i idejno nezdravim, veličaju Rankovića i šire propagandu o njegovoj popularnosti u masama. Osnovna njihova teza jeste da je čitav privredni i društveni život kroz samoupravljanje doveden u stanje anarhije, a njihovo grupisanje vrši se oko ideje "čvrste ruke" i "jake Jugoslavije". Najviše je primećeno delovanje posle Brionskog plenuma. Cilj je bio uspostavljanje "birokratsko-centralističkog sistema", približavanje SSSR i uključivanje Jugoslavije u socijalistički lager.

Izražava se briga za "spasavanje" Jugoslavije kao celine, ali se pri tome konstatuje da se to može uraditi samo uz pomoć SSSR. Za otvorene prosovjetske elemente se daje sledeća karakteristika: "Kominformovci u lansiranju svojih stavova ističu da mi danas nemamo svoju pravu partiju, već skup karijerista, da je položaj sa ovom garniturom bezizlazan, jer je prozapadno orijentisana." Uočeno je da oni imaju skoro stalan angažman za prevođenje materijala sa ruskog jezika, koji su obezbedili preko informbirovskih, prosovjetskih i drugih veza u raznim redakcijama (Duga, Politika, itd.)."

Aleksandar Ranković, Edvard Kardelj i Milovan Đilas

S DRUGE strane, pripadnici "birokratsko dogmatske strukture" odluke Četvrtog plenuma uglavnom nazivaju konstrukcijama čiji je cilj bio uklanjanje srpskih kadrova iz najviših državnih i političkih foruma.

Vreme pokazuje da su optužbe protiv njih bile neosnovane i da su oni bili u pravu, što potvrđuju "ispoljene slabosti i teškoće" u društvenom razvoju. Najčešća meta njihovih napada su bili "demokratizacija društvenog razvoja i samoupravljanje" U diskusijama oko amandmana pojedinci su skoro otvoreno ispoljavali "kritizerske i nacionalističke" stavove. Pri tome su izražavali skepticizam u pogledu daljeg društveno-političkog razvoja SR Srbije.

Preko svojih poznanika i prijatelja među književnicima, novinarima i kulturnim radnicima Beograda informisali su se o zbivanjima i komentarima u društvenom i političkom životu. Službi su bili interesantni kontakti pojedinaca, a naročito Vojina Lukića, sa nekim licima iz inostranstva navodno povezanim sa stranim obaveštajnim službama. Glavni predstavnici dogmata bili su Aleksandar Ranković, Vojin Lukić, Boško Vidaković i njima bliski bivši funkcioneri Službe državne bezbednosti kao i prostaljinistički osuđivani elementi. Kao neoibeovci praćeni su Milivoje Stefanović-Dolinski, Vlado Dapčević, Mileta Perović, Radomir Đurić, Sava Stojanović, Ranko Simić, Milan Colić i drugi.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Partija manipuliše radnicima

U TAJNOM izveštaju SR Srbije, u kome je sačinjena bezbednosna analiza od 1968. do 10. januara 1972. godine, liberalno-frakcionaška grupa obuhvatala je lica udaljena iz SKJ zbog "liberalističke, frakcionaške i antipartijske aktivnosti" Oni su širili tezu kako su u jugoslovenskom društvu zakočeni demokratski procesi, a "ustavne odredbe i opšti kurs ka jačanju položaja radničke klase u društvu proglašavaju demagogijom i manipulisanjem radnicima".

Nosioci ove frakcije su bili smenjeni liberalni komunistički funkcioneri Latinka Perović, Marko Nikezić i njima sklona lica iz sveta novinarstva, privrede i javnog života. Ovde spadaju i tehnobirokrati ("tehnomenadžerija") čiji su pripadnici "zloupotrebljavajući svoje ekonomske pozicije radili na podrivanju ekonomske osnovice društva i uzurpiranju samoupravnih prava ljudi te pretendovali na političke pozicije u društvu". Izazvali su posebnu pažnju tajne službe kada su otkrivene masovne zloupotrebe u oblasti spoljne trgovine "s ciljem da se izazovu poremećaji u privrednim tokovima zemlje".

Latinka Perović i Marko Nikezić

Time je, navodno, stvarana osnova za kontrarevolucionarno delovanje. Praćeni su na celoj teritoriji zemlje, a posebno intenzivan obračun bio je na teritoriji Srbije i Slovenije u sklopu borbe protiv liberalizma. Pripadnici su bili direktori društvenih preduzeća koji su pretpostavljali ekonomske principe političkim ili urednici novina skloni srpskim komunističkim liberalima: Slobodan Bata Todorović, Lazar Vračarić i drugi.

Anarholiberali su bili najtemeljnije obrađeni u izveštajima SDB. To su mahom "lica koja deluju sa pozicija tzv. nove levice i trockističke grupe i pojedinci." Oni su negirali revolucionarni karakter jugoslovenskog društva i Saveza komunista; samoupravljanje su prikazivali kao manipulaciju radničkom klasom, a komuniste kao privilegovan sloj.

U dokumentima anarholiberali se karakterišu kao "kradljivici tuđih leđa", jer se navodno zaklanjaju iza marksističke ideologije. Pored socijalnih, kulturnih i humanih motiva, konfuznih i sasvim neoblikovanih političkih htenja, u "pokretu" su sadržani i idejno-politički oblici koji se, manje ili više, uklapaju u "buržoaski ili birokratsko-etatistički koncept".

PO PROCENI SDB Srbije, glavni pravci delatnosti bili su izraženi kroz podsticanje studenata, radnika i drugih da putem organizovanih pritisaka (protestni zborovi, demonstracije i slične manifestacije) promene ustavni poredak suprotstavljajući se stavovima i odlukama SKJ. "Nova levica" u Jugoslaviji je bila okupljena oko filozofskog časopisa "Praksis".

Po njima, vlast treba da uzme inteligencija (u prvom redu humanistička), jer je "radnička klasa konformistička i zbog toga nesposobna da vodi progresu" Bili su pod velikim uticajem i u tesnoj vezi sa raznim političkim strujama "Nove levice" u zapadnoevropskim zemljama.

Anarholiberali su delovali kroz institucije ili kroz javne demonstracije na nekoliko načina:

a) korišćenje pojedinih listova i časopisa: "Student", "Vidici", "Praksis" i drugi;

b) razne tribine i ustanove, naučni skupovi: Kolarčev univerzitet, Dom omladine Beograda, Radnički univerzitet "Đuro Salaj", Studentski kulturni centar;

c) na filmu i u pozorištu prisutne su njihove ideje, a primećena su dela kojima se i neposredno popularišu junske studentske demonstracije (FEST-71, "Druga vrata levo");

d) u naučnim ustanovama, raznim udruženjima, pozorišnim kućama: Institut za novinarstvo, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Institut za ekonomska istraživanja, Institut za društvene nauke, Udruženje književnika Srbije, Atelje 212, veći broj glumaca;

e) na fakultetima, a posebno Filozofskom, Akademiji za pozorište, film i televiziju, zatim Pravnom, Filološkom i drugim. Takođe su sistematski koristili svaki skup Saveza studenata, Saveza komunista, manifestacije, predavanja i drugo, da se kritikuje društveni sistem.

Upravni odbor Korčulanske škole

NASTOJALI su da se "uključe" u skupštinske izbore. Vodili su oštru borbu za naturanje svojih istaknutih aktivista za kandidate (Ljubomir Tadić, Dragoljub Mićunović, Aleksandar Ilić, Sonja Liht). Korčulanska filozofska škola kao teoretski nastavak junskih demonstracija je takođe znatno uticala na formiranje "ideologije pokreta" kao i mnogi profesori i studenti iz Francuske, Nemačke i Engleske.

Profesor Svetozar Stojanović je, pored ostalog, istakao da je kriza posledica i toga što je prestao postupak destaljinizacije, zatim da je Savez komunista 1948. godine koristio staljinističke metode protiv ibeovaca, itd. ( U toku rada škole bila je primetna aktivnost "ekstremnih studenata" na čelu sa Milanom Nikolićem i Sonjom Liht, koji su rasturali zabranjeni vanredni broj lista "Student" i "Praksisa" i činili pokušaje da se učesnicima prikaže zabranjeni film Dušana Makavejeva "Misterije organizma".

U izveštaju se kaže da je na Korčuli 1971. godine bilo prisutno oko 300 učesnika iz zemlje i inostranstva, odnosno znatno veći broj nego ranijih godina, među kojima profesori Beogradskog univerziteta Ljubomir Tadić, Mihailo Đurić, Veljko Korać, Ljubomir Stojić, Zoran Vidojević, Zagorka Pešić Golubović i drugi. Sa Zagrebačkog sveučilišta: Rudi Supek, Danko Grlić, Branko Horvat, Ivan Kuvačić, Milan Kangrga, Gajo Petrović, Branko Despot, sa Ljubljanskog: Dušan Pirjevec i Veljko Rus, Sarajevskog - Besim Ibrahimović, Gasim Muminović i Faut Nuhić. Od studenata-ekstremista prisustvovali su Rodoljub Bube Rakić, Sonja Liht, Milan Nikolić, Neda Nikolić, Vitomir Teofilović, Milan Mladenović, Đorđije Uskoković - svi iz Beograda, te Žarko Puhovski, Tatjana Roje, Nikola Skender - iz Zagreba, kao i grupa studenata sa Sarajevskog univerziteta. Ivan-Zvonimir Čičak, iz Zagreba, i predsednik univerzitetskog odbora Saveza studenata Beogradskog univerziteta takođe su boravili na Korčuli.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Trocistička internacionala širi pipke

TROCISTIČKA internacionala" je, uz predstavnike zemalja Istočne i Zapadne Evrope, održala kongres 1970. godine. Prema podacima službe prisustvovali su i "delegati" iz Jugoslavije, ČSSR i Poljske. U jednoj od proklamacija, upućenoj "komunističkim borcima Istočne Evrope", kongres se obratio i "novoj komunističkoj opoziciji, koja se bori za obaranje birokratske diktature u zemljama Istočne Evrope".

Pored "lidera sovjetske i poljske opozicije" tu se pominju "drugovi Vlada Mijanović, Božidar Borjan i druge vođe revolucionarnih studenata Jugoslavije", bačeni u zatvore zato što su "branili socijalistička prava jugoslovenskih radnika" (Nedeljni trocistički list Rouge, specijalni broj od 30. novembra 1970, posvećen održavanju Kongresa u Briselu upućivan je profesorima Ljubomiru Tadiću, Vojinu Miliću, te studentima Danilu Udovičkom, G. Đapiću, Lazaru Stojanoviću i drugima.) Anarholiberali su bili naročito jaki na Beogradskom univerzitetu.

Ljubomir Tadić, Dobroslav Smiljanić, Božidar Jakić,Trivo Inđić i Nebojša Popov

Uočena je "ekstremna grupa profesora" (praksisovci, Mihailo Đurić, Kosta Čavoški i drugi) koja je povezana sa književnim krugovima oko Dobrice Ćosića. (Takođe su povezani sa intelektualnim svetom u Francuskoj, Nemačkoj, Engleskoj i SAD; ,,..Ljuba Tadić, profesor, studirao u Parizu. U 1970. godini bio na studijskom putovanju u SR Nemačkoj, a zatim i na dužoj specijalizaciji. Stipendiju je dobio i uz pomoć profesora Milana Kangrge iz Zagreba. Održavao je stalne i brojne veze sa licima iz Francuske, SAD i SR Nemačke.

Mihailo Marković je ukupno proveo u SAD više od četiri godine. Ima širok krug veza u SAD i evropskim zemljama. Svetozar Stojanović bio je na specijalizaciji u Velikoj Britaniji, a 1970. godine otišao u SAD i tamo se zadržao do juna 1971. kao i Vojin dr Milić koji je boravio u SR Nemačkoj. Aleksandar Kron se nalazio na specijalizaciji u SAD.")

TAKOĐE su postojali slični manji centri u Novom Sadu (Pavle Ivić, Miroslav Egerić, Želimir Žilnik, krugovi oko Indexa i Matice srpske). U Zagrebu je na taj način gledano na "Praxis" (Rudi Supek, Milan Kangrga, Gajo Petrović), a u Sarajevu su označeni profesor Filozofskog fakulteta Milan Damjanović i drugi.

Svi su oni, prema izveštajima službe, bili u vezi najčešće preko Mihaila Markovića, Ljubomira Tadića, Dobrice Ćosića ili Mihaila Đurića. Kao ekstremni studenti navode se: D. Bošković, Milorad Vučelić, Milan Nikolić, Jovica Aćin, Vlada Mijanović, Laslo Sekelj, Dragan Minderović, B. Borjan, Sonja Liht, Lazar Stojanović, Ljubiša Ristić (sin generala Miroslava Ristića), Aleksandar Ilić, Danilo Udovički (sin Lazara Udovičkog, sekretara Saveta za spoljnu politiku Predsedništva SFRJ) i drugi.

Osim na Univerzitetu, početkom sedamdesetih primećeni su neprijateljski nastrojeni pojedinci u pozorištu (Stevo Žigon, Branko Pleša, Ljubomir Ljuba Tadić, Mira Trailović - upravnik Ateljea 212; filmu (Dejan Đurović, Dušan Makavejev, Živojin Pavlović, Kokan Rakonjac, Želimir Žilnik i drugi); institutima (Ljubomir Stojić - Institut društvenih nauka, Trivo Inđić - Institut za sociologiju, J. Danojlić - Institut za novinarstvo, itd). Konačno, bilo je neprijatelja i na televiziji i novinama (Vasko Ivanović, Živan Lazić, Raša Popov, Jug Grizelj i drugi), pa čak i u kulturno-umetničkim društvima ("Žikica Jovanović Španac", itd).

Uočeno je da se sve više orijentiše na nenasilne i legalne metode borbe putem štampe, natpisa, rasprava itd., kao i na aktivnost okrenutu širem auditorijumu stvaranjem uporišta u kulturnim, naučnim i društvenim ustanovama. Primećeno je sve veće zanemarivanje ideoloških razlika zarad stvaranja šireg fronta, na primer kroz kontakte Milovana Đilasa sa pojedinim praksisovcima i nacionalistima.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

General Nikoliš krije Vladu Revoluciju

U KONTAKTIMA sa predstavnicima SAD evidentirani su i neki od najistaknutijih ekstremnih studenata kao što su: Vlada Mijanović (po izdržanoj jednogodišnjoj kazni zatvora, Gojko Nikoliš ga ilegalno skrivao u svojoj vikend-kući u selu Sjeničaku), Dragan i Zoran Minderović, Milan Nikolić, Svetlana Vidaković, Bora Krivokapić, Aleksandar Ilić, Sonja Liht, Danilo Udovički (takođe veza G. Nikoliša) i drugi.

U vezi sa ekstremnom delatnošću na Beogradskom univerzitetu evidentirano je 87 lica, s druge strane, 74 građana iz zapadnoevropskih i istočnoevropskih zemalja su se interesovali za događaje u vezi sa demonstracijama. (Problem specijalizacije u zapadnim zemljama tada nije bio obrađivan od strane SDB. Procenjivano je da se u periodu 1950-1970. samo iz Beograda, po raznim programima, u SAD "usavršavalo" gotovo 15.000 lica što je posmatrano kao velika mogućnost za vršenje neposrednog obaveštajnog uticaja na građane.)

Vladimir Mijanović, Vlada Revolucija

Sumnjivi su bili i sledeći studenti i mlađi saradnici: Dragan Minderović, Lazar Stojanović, Sonja Liht, Laslo Sekelj, Ljiljana Jovičić (udata za Vladu Mijanovića) i drugi, koji su boravili u Francuskoj, SR Nemačkoj i SAD. Zoran Minderović i Vojislav Kamban (kome je otac bio ibeovac) nalazili su se u Francuskoj, gde su bili povezani sa "tamošnjim ekstremistima".

Student Vlada Mijanović je tokom 1968, 1969. i 1970. godine imao u Beogradu nekoliko susreta sa obaveštajno sumnjivim novinarima Desom Trevizan (inače veza Milovana Đilasa), Stellom Aleksander, zatim sa Ričardom Kinderslijem, profesorom Oksfordskog univerziteta (bivšim sekretarom Ambasade Velike Britanije u Beogradu), Fernandom Dontom, predstavnikom beloemigrantske izdavačke kuće "Posev" iz Minhena itd. Student Danilo Udovički takođe je, prema SDB, bio poznat po mnogobrojnim kontaktima i vezama sa strancima (govorio je pet jezika, pa je u mnogim kontaktima ostalih "ekstremista" služio i kao prevodilac).

SVAKE godine je vodio u Francusku grupu od po tridesetak jugoslovenskih omladinaca i omladinki u Međunarodni evangelistički koledž, koji je pod patronatom CIA. Karakteristično je da je Udovički prilikom odabiranja omladinaca vodio računa o tome da to budu deca "viđenijih" ljudi, a naročito da su "provereni i odani studentskom pokretu".

Kao najisturenije vođe neprijateljske delatnosti profesora na Beogradskom univerzitetu nabrajaju se: Mihailo Marković, Ljubomir Tadić, Dragoljub Mićunović, Svetozar Stojanović, Zagorka Pešić-Golubović, Mihailo Đurić, Aleksandar Stojanović, zatim Ilija Moljković, te asistenti: Trivo Inđić, Kosta Čavoški, Đorđije Vuković i druge "vođe" ekstremizma ispoljenog u studentskim demonstracijama i kasnijim stavovima koji su, inače, u suprotnosti sa politikom Saveza studenata.

Gojko Nikoliš

Primećuje se kako preko studenata ostvaruju određen uticaj na stvaranje uporišta u redakcijama listova ("Student", "Vidici", itd), a zatim i na pojedince u Univerzitetskom odboru Saveta studenata kao i drugim sredinama. Grupa je preko Mihaila Markovića bila navodno povezana sa jednim brojem književnika (Dobrica Ćosić, Sveta Lukić, Predrag Palavestra).

Preko Mihaila Đurića bili su povezani sa Borislavom Mihajlovićem Mihizom, Živoradom Stojkovićem, Zoranom Gluščevićem i drugima. Sa Mihailom Đurićem je u vrlo bliskim odnosima bio profesor Dejan Medaković, koji se u Siminoj 9a sastajao sa Mihizom, Ljubom Tadićem, Mićom Popovićem, Dobricom Ćosićem i drugim istomišljenicima iz intelektualnih krugova.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Bauk srpskog hegemonizma lebdi nad Jugoslavijom

PREMA saznanjima službe, anarholiberalna grupa, izvan Beograda, bila je povezana u Novom Sadu sa Pavlom Ivićem, profesorom Filozofskog fakulteta, Miroslavom Egerićem, urednikom lista "Polja", Đorđijem Vukovićem, asistentom Filozofskog fakulteta, Želimirom Žilnikom, filmskim režiserom i drugima. Ovi kontakti ostvarivali su se preko M. Markovića, M. Đurića i D. Medakovića.

Sem toga, grupa "ekstremnih profesora" iz Beograda imala je određen uticaj na redakciju novosadskog studentskog lista "Indeks", "Polja", Maticu srpsku itd. U Zagrebu je postojao kontakt sa redakcijom časopisa "Praksis" (R. Supek, G. Petrović, M. Kangrga i drugi). Veze su uspostavljene sa uredništvom i redakcijom časopisa "Enciklopedija moderna". U Sarajevu je ostvaren kontakt sa profesorima Filozofskog fakulteta M. Damjanovićem i redakcijom časopisa "Odjek". Ove kontakte i veze najčešće su održavali Lj. Tadić, M. Marković, M. Đurić i D. Medaković.

Nacionalisti su u Srbiji okvalifikovani kao lica aktivna u delovanju sa "hegemonističkih i centralističkih" ili "separatističkih i iredentističkih" pozicija. Neprijateljsko istupanje na ovoj liniji odražavalo se, pre svega, u "šovinističkim i separatističkim" parolama "o propasti i ugroženosti vlastite nacije" i "dokazima" za to kroz razne statističke podatke i slično.

Sve se manifestovalo kroz napade na samoupravljanje i jedinstvo Jugoslavije, protivljenje ustavnim reformama, podizanju Njegoševog mauzoleja na Lovćenu i aktivnostima oko izgradnje pruge Beograd - Bar.

Matija Bećković sa Žikom Stojkovićem, u pozadini Dobrica Ćosić

U JEDNOM dokumentu tako se kaže: "Sredinom marta 1971. godine ekstremisti Mihiz, Bećković, Miodrag Bulatović su se dogovorili da na Kolarčevom narodnom univerzitetu organizuju književno veče na kom bi se pisci crnogorske nacionalnosti izjasnili da su Srbi i Crnogorci jedna nacija (ovo više puta potencirao i Đilas)."

Uočena je saradnja nacionalista sa Srpskom pravoslavnom crkvom (SPC). Za Mihiza se kaže da je 1971. kontaktirao sa patrijarhom SPC Germanom, kome je navodno u cilju "spasavanja" srpske nacije i afirmisanja srpstva u zemlji i inostranstvu izrazio želju srpskih pisaca za saradnju sa Crkvom, predloživši turneju određenih književnika po svetu.

Dobrica Ćosić je, prema istom dokumentu tajne policije, bio u kontaktu sa predstavnicima manastira Hilandar. Ponudio je saradnju u smislu plasmana nekih izdanja Srpske književne zadruge (SKZ), preko SPC, u zemlji i inostranstvu. Ova grupa je cenila da su "Hrvati vinovnici teškog stanja u zemlji". Živorad Stojković, Mihailo i Vojislav Đurić, Dejan Medaković su se angažovali oko prikupljanja podataka o položaju Srba u Hrvatskoj. Uspostavili su kontakt sa Kulturno-prosvetnim društvom "Prosvjeta" u Zagrebu, uputivši mu i pismo u "znak podrške" Za parolu "bratstvo i jedinstvo naroda" govorili su da je "to običan staljinistički blef, plasiran od političara, zbog čega su Srbi zaboravili svoju istoriju i dozvolili izjednačavanje ustaštva sa četništvom, a u zemlji dozvolili rad dve partije - komunističke i ustaškog pokreta".

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Miniranje kongresa kulture u Kragujevcu

SKUPŠTINA pododbora SKD "Prosvjeta" zakazana u Zadru, kojoj su prisustvovali Dobrica Ćosić, Brana Crnčević, Mihiz, Matija Bećković, Dragoslav Mihajlović i drugi, zbog otpora vlasti održana je u selu Grčki Islam, kod Benkovca. Suprotstavljajući se ustavnim amandmanima, "ekstremni nacionalista" Mihailo Đurić, u okviru diskusije na Pravnom fakultetu, pročitao je pismo u kome se negira prikladnost i sadržina nacrta amandmana, zalažući se za njihovo odbacivanje, jer je to "politika svršenog čina", a ne zahtev i potreba srpskog naroda.

 

Lomača na Kongresu u Kragujevcu

U izveštaju je stajalo da Đurić "ne priznaje sadašnje granice Srbije, jer izvan uže teritorije Republike živi 40% Srba" i "potencira neravnopravnost" Srba u Hrvatskoj. (Mihailo Đurić je 17. jula 1972. osuđen na dve godine zatvora zbog neprijateljske propagande. ) Izražavajući svoj bes povodom Titove zdravice u Zagrebu, Živorad Stojković je u prisustvu Dejana Medakovića navodno izjavio da "ima osećanje da bi mogao da bude Gavrilo Princip" . Matija Bećković je postavljao pitanje - šta danas znači biti u opoziciji (protivnik samoupravljanja, socijalizma uopšte ili protivnik nekoga ko je na vlasti tri decenije).

Uzimajući primer De Gola, koji je zbog desetogodišnjeg neprekidnog vladanja bio omrznut, izjavljuje da je "opozicionarstvo kod nas možda baš u tridesetogodišnjem predsednikovanju jednog čoveka". D. Medaković, M. Đurić, M. Bećković i drugi zaključili su, 11. septembra 1971. u Stojkovićevom stanu, da "početak zločina, koji sada dostiže sve veću kulminaciju, traje od početnih dana revolucije, a danas se zločin na nacionalnom pitanju sve više razgara u životnoj praksi".

Tih dana je u kancelariji Ilije Vujića, direktora "Naučnog dela", vođen razgovor između Medakovića, Stanka Koraća iz Zagreba i još nekih lica - o zbivanjima u zemlji. Srbi u Hrvatskoj treba da se bore protiv Hrvata ,jer drugog izlaza nema", rekao je Korać. Podršku je navodno dobio od Dobrice Ćosića i još nekih profesora Filozofskog fakulteta.

U DOKUMENTU Službe bezbednosti je ocenjeno da je nakon izbora Dejana Medakovića za dekana Filozofskog fakulteta u Beogradu, "među nacionalistima i opozicionerima ispoljavano zadovoljstvo i uverenje da je to uspeh u osvajanju pozicija na Beogradskom univerzitetu".

Medaković je navodno rekao da taj fakultet mora postati bastion znanja, slobode, "kula svetilja srpskog naroda". U vreme priprema za održavanje Kongresa kulturne akcije u Kragujevcu, grupa "ekstremnih intelektualaca" pokrenula je akciju sa ciljem da minira ovu manifestaciju. Inače, na Kongresu kulturne akcije, održanom u Kragujevcu 1971. godine, osuđene su sve kategorije popularne kulture kao kič i šund i traženo uvođenje tzv. Zakona protiv šunda (zvanično nazvanog Zakon o izmenama i dopunama o republičkom porezu na promet robe na malo).

U znak podrške borbi protiv kvarenja dobrog ukusa ispred zgrade u kojoj je održan Kongres, omladinci su na lomači spaljivani primerke "lake" i nepodobne literature - stripove (izdanja Tarzan, Lale, Krimi, Klinci iz moje ulice, itd.), "pisani" roto-romani (krimići, ljubići), magazini s "namigušama u sredini" ("Start", "Čik"), ploče estradnih zvezda, šund knjige.) Inicijatori za "miniranje kragujevačkog kongresa su bili: Ljubomir Tadić, Miladin Životić, Svetozar Stojanović, Nebojša Popov, Sveta Lukić, Simon Simonović i drugi.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Srpski nacionalisti osvajaju Beograd

IZBOR Dejana Medakovića za dekana Filozofskog fakulteta, dodeljivanje Oktobarske nagrade Matiji Bećkoviću i NIN-ove nagrade Borislavu Pekiću, shvatano je kao pobeda "nacionalista".

Primećeno je da nacionalisti pokušavaju da "osvoje" i poznate javne tribine, zalažući se za izbor osuđivanog Zorana Gluščevića za upravnika Kolarčevog univerziteta, izražavajući podršku književniku Dušanu Radoviću, te "plasiranjem" slikara Miće Popovića. Pod uticajem Dobrice Ćosića organizovano je uključivanje u rad "Srpske književne zadruge" pojedinih direktora većih preduzeća.

U ovu brojnu grupaciju uvršteni su osim Srba i brojnih hrvatskih maspokovaca i ostali "separatistički, iredentistički i unitaristički pokreti i grupe", zastupljeni u Srbiji, na Kosovu kod Albanaca, u Makedoniji i drugde. Sve češće su ovde ubrajani i bivši komunisti, ali i ličnosti koje su nastupale sa nacionalno-građanskih pozicija kritikujući ustavne promene 1974. i neravnopravan položaj Srbije.

Borislav Pekić i Borislav Mihajlović - Mihiz

Kao glavni protagonisti nacionalizma u Srbiji najčešće se navode: Borislav Mihajlović Mihiz, Mihailo Đurić, Dejan Medaković, Matija Bećković, Dobrica Ćosić, Živorad Stojković, Mića Popović, Vojislav Đurić, Sveta Lukić, Pavle Ivić, Simon Simonović; u Novom Sadu, Mladen Leskovac, Boško Petrović i drugi. Primećena je vremenom njihova "idejna i akciona fuzija" sa preživelim ostacima poraženih građanskih snaga.

STARI politički i klasni neprijatelji iz ugla vlasti bili su bivši četnici, ustaše i ostali "kvislinški elementi, ostaci buržoazije i starih klasnih struktura". Akcija tajne policije svodila se na ponovno hapšenje nekih disidenata, ali i otkrivanje novih pročetničkih ili proustaških grupacija ili pojedinaca u zemlji.

Naročito posle demonstracija 1968. i maspoka 1972, u sklopu opšteg "stezanja" i intenziviranja političkih progona. U delatnosti ostataka bivših političkih i neprijateljskih struktura iz doba rata takođe je uočena "nacionalistička opredeljenost". Razrađujući delatnost "najekstremnijih" SDB je registrovala ne samo njihovu "neprijateljsku povezanost na nacionalističkoj osnovi u zemlji", već i sa emigrantskim centrima u inostranstvu, kakav je slučaj sa Srpskim kulturnim klubom "Sveti Sava", Srpskim četničkim centrom "Ravna Gora" i slično.

U Beogradu je to neprijateljska grupa bivših članova Nacionalnog komiteta Jugoslovenske vojske u otadžbini, sakupljena oko Đure Đurovića, Ž. Veličkovića i drugih. U drugim gradovima Srbije to su pojedinci i grupice istog i sličnog profila: Ivko Jovanić - Titovo Užice, Dušan Maksimović - Kraljevo, dr Aleksandar Popović - Novi Sad i drugi. Grupa bivših četničkih funkcionera (Đura Đurović, Radomir Milošević Čeda i drugi) preduzela je, osim sastanaka i rasprava o "pogodnoj situaciji za trežnjenje Srba", niz koraka na štampanju "nacional-šovinističke knjige Srpski narodni kalendar, povezujući se u traženju priloga sa istomišljenicima u zemlji i inostranstvu (Časlav Nikitović, emigrant - SAD)".

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Strah od bivših funkcionera

OD OSTALIH interesantnijih nacionalističkih grupa ozbiljnije je bilo delovanje grupe koju su činili: Bogdan Marčetić, Gavra Trivanović, Spasoje Cvetković, Ilija Vujić i drugi, na čelu sa penzionisanim profesorom Poljoprivredno šumarskog fakulteta Jovanom Zubovićem iz Beograda i advokatom Slobodanom Subotićem u vezi sa "položajem Srba u Hrvatskoj".

U izveštaju SDB kaže se da je grupa od jula 1971. preduzela niz mera na "štampanju i rasturanju nacional šovinističkih knjiga i raspirivanju nacionalne mržnje i netrpeljivosti, te proturanju alarmantnih i neistinitih vesti. (Advokat Slobodan Subotić, predsednik Advokatske komore, već je hapšen od Ozne tokom 1946. Ponovo je uhapšen zbog neprijateljske propagande 29. decembra 1971. Posle hajke i pritvora, ubrzo je preminuo. )

Navodno su bili u kontaktima sa emigrantskim centrima i pojedincima, "a neki podaci ukazuju da su povezani i sa Ambasadom SAD u Beogradu". Nastojali su da se povežu sa "ekstremnim studentima u Beogradu", a naročito sa redakcijom lista "Student". Utvrđena je i korespondencija sa emigrantima dr Urošem Stankovićem, sekretarom i urednikom "Srpske misli" u Melburnu, Ilijom Pavlovićem, emigrantom u SAD i drugima.

Klerikalci (klerofašisti) su, prema tumačenju službe, bila "lica koja neprijateljski deluju sa pozicija verskih zajednica". Mislilo se pretežno na aktivnosti Rimokatoličke i Srpske pravoslavne crkve u zemlji, naročito izražene prema brojnoj jugoslovenskoj emigraciji u Zapadnoj Evropi.

U ovom periodu registrovan je niz primera povezivanja crkvenih poglavara sa "eksponiranim nacionalistima i reakcionarima" u Beogradu, Kraljevu, Šapcu, Valjevu i drugim mestima. Takođe i sa akademicima, profesorima univerziteta, književnicima, slikarima i mlađim intelektualcima iz "srpskih kuća", a zatim sa bivšim "uglednim" ljudima - političkim osuđenicima i drugima.

Mirko Tepavac i Koča Popović

U REDOVIMA sveštenstva i klasne reakcije vide se nacionalistički i šovinistički istupi na račun drugih naroda i narodnosti, napadi na komuniste uopšte i politiku SK. Nosioci neprijateljskog rada u Crkvi bili su pravoslavni episkopi i sveštenici, ali i velikodostojnici drugih crkava i vera u Srbiji. Jedan od najekstremnijih slučajeva bio je sveštenik Sava Banković koji je dva puta hapšen (drugi put 1972) i ukupno proveo gotovo 20 godina na robiji zbog otvorenih antikomunističkih stavova i pisanja neprijateljskih elaborata.

Sve grupacije se u izveštajima iz druge polovine sedamdesetih nazivaju ,,peta kolona" i upoređuju se sa kolaboracionističkim snagama u Drugom svetskom ratu, mada u izmenjenom društveno-političkom i istorijskom kontekstu. Uočena je naročita povezanost klera i građanskih nacionalista sa ekstremnom emigracijom. S druge strane, zapažena je veza informbirovaca, neoibeovaca sa informbirovskom emigracijom i određenim institucijama istočnoevropskih zemalja.

Društveno najopasnije grupe su prema oceni SDB bile etatističko dogmatska i liberalističko frakcionaška zato što se, za razliku od ostalih, "radi i o određenom broju lica - bivšim funkcionerima i drugim licima koji imaju određeni ugled u društvu i partiji". Posebno su u Hrvatskoj bili pod prismotrom maspokovci - hrvatski nacionalisti, a u Srbiji rankovićevci, liberali i tehnomenadžeri. Novije grupacije - tehnomenadžeri i liberali-komunisti, bile su u začetku i prema njima je služba tek započela sistematičnije i odlučnije akcije. Stoga se apelovalo da politička tela brže kvalifikuju pojave i događaje kako bi služba, sudovi i tužilaštvo agilnije reagovali.

ZAPRATITE NPORTAL NA FEJSBUKU

Preporučujemo

Društvo

1 9

ISTORIJSKI DODATAK - PROGON PERJANICA SRPSKE PRIVREDE: Kako je zbog borbe za vlast eliminisan duh tržišne ekonomije

10. 10. 2021. u 17:14

Društvo

0 2

ISTORIJSKI DODATAK - KAKVA VREMENA TAKVI I OBIČAJI: Što se stvarno dešavalo u Beogradu neposredno posle oslobođenja

09. 10. 2021. u 17:14

Društvo

0 2

ISTORIJSKI DODATAK - NEVIN MENADžER OSUĐEN NA SMRT: Josip Broz optužio trgovce da su prevaspitavali komuniste

08. 10. 2021. u 17:14

Društvo

0 1

ISTORIJSKI DODATAK - MINISTAR POLICIJE ORGANIZUJE OTMICU: U „aferu Bata Todorović“ bili su umešani najviši rukovodioci SFRJ i Slovenije

07. 10. 2021. u 17:14

Društvo

0 4

ISTORIJSKI DODATAK - SEZONA LOVA NA TEHNOMENADžERE: Obračun sa privrednicima posle pada liberalnog rukovodstva 1972. godine

06. 10. 2021. u 17:14

Društvo

0 20

ISTORIJSKI DODATAK - ŠVERC POD POKROVITELjSTVOM DRŽAVE: Obračun partijskih, državnih organa i tajne službe SFRJ sa uspešnim privrednicima

05. 10. 2021. u 17:14

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije