KROATIZACIJA DALMACIJE I SLAVONIJE: Uloga katoličkih sveštenika u formiranju etničke pripadnosti

POJAM religioznosti ima više različitih obeležja. Samo jedno od njih sadrži ubeđenje da postoji Bog.

Zagrebačka nadbiskupija, Foto Arhiva

Pored toga, postoji ritualna religioznost koja se ogleda u javnom obeležavanju pripadnosti crkvi, tako što će se pojedinac pojavljivati u hramu za molitvu i obrede. Religija je i ono što sama reč znači: veza koja grupe stanovnika povezuje u jednu zajednicu. Ateizam pogađa, uglavnom, prvo obeležje, odnosno intimno ubeđenje da postoji Bog, zatim ritualnu pobožnost na javnim mestima, dok je osećanje povezanosti u jednu grudu ateističkim duhom neranjivo. Religija jeste faktor izgradnje etničke pripadnosti, na Balkanu je ona jedina tradicija koja je na tom prostoru starija od naroda koji ga naseljava. Za crkve najpogubniji ateizam dolazio je iz zapadnih društava, gde je ateistička plima pokolebala i uništila stare oblike morala, seksualne suzdržanosti, braka.

Program koncerta Gradske muzike u čast osnivanja Matice srpske u Dubrovniku, Foto Arhiva

Katolička crkva je u celom ovom razdoblju od 1918. do 1992. bila vezana za jednu od dve svetske velike sile koje su težile dominaciji na globusu. Od 1922. za nju je karakterističan "filofašizam", a posle 1945. polako ga zamenjuje "filoamerikanizam". U oba slučaja Katolička crkva je u društvima, koja su bila protivna ovim svetskim silama, vršila funkciju unutrašnjeg rušitelja stabilnosti i državne strukture.

Ante Kuzmanić, Foto Arhiva

KAO I U FRANCUSKOJ Trećoj republici, u jugoslovenskim državama od 1918. do 1992. Katolička crkva je uspela da izgradi svoje unutrašnje civilno društvo, jednu mrežu unutrašnjih organizacija koje katoličkog vernika uvek drže izolovanog od uspostavljene demokratske države i upravlja njime. U pomenutoj analizi ("Politički i idejni problemi u vezi sa religijom") vođstva jugoslovenskih komunista 1961. kaže se da je katolička zajednica prva među drugim verskim zajednicama u broju štamparija, izdavanja listova i knjiga. "Za katoličke škole karakterističan je veoma visok stepen izolacije učenika od spoljnog sveta i dodira sa društvenim zbivanjima u zemlji. Njima se najčešće onemogućava izlazak, a ukoliko se dozvoljava, onda se obavlja grupno, kako bi se imala puna kontrola kretanja i ponašanja učenika. Posete su dozvoljene samo najbližim rođacima, a razgovori s njima obavljaju se u prisustvu nastavnika. Pisma učenika se strogo cenzurišu. Čitanje štampe i slušanje radija se onemogućava, a takođe i čitanje savremene literature. Međutim, omogućava se dobijanje strane antikomunističke literature i štampe... Sve to utiče da se u ovim školama formiraju mladi ljudi u duhu fanatizma, nacionalne netrpeljivosti i uskogrudosti."

* * * * * * * *

GAŠENjE STAROKATOLIČKE CRKVE

PREMA broju vernika, Katolička crkva je imala najveći broj sveštenika. Najbrojnije sveštenstvo, prema broju vernika, kao i uvek u svim zemljama imala je muslimanska zajednica. Do 1941. muslimani u jugoslovenskoj državi imali su 2.200 imama i preko 2.000 džamija. U 1960. je bilo 2.003 imama i 1.780. džamija. Između 1970. i 1990. gradi se 20 džamija godišnje u državi, u Turskoj 4 dnevno, Pravoslavna crkva je do 1941. imala 3.148 sveštenika, 27 episkopa, više od 500 velikih crkvenih funkcionera i 3.500 crkava. U 1960. ista zajednica je imala 1.850 sveštenika, 293 monaha i 552 monahinje. Imala je 2.500 crkava, 537 kapela i 150 manastira. Katolička crkva je 1939. imala 3.109 sveštenika, monaha 1.310 i monahinja 7.113, zatim 4.467 crkava, 3.109 kapela i 379 manastira. Ona je jedina nastojala da sačuva ranije tekovine i da ih postepeno povećava, na svim mestima gde su ranije bila zapuštena.

Ovi brojevi koji su izolovani, sami za sebe, mrtvi i dosadni, ipak su rendgenska slika stanja u državi u kojoj su društvene elite, a najviše inteligencija, pokušavale da stvore neku multireligioznu zajednicu u harmoničnom društvenom i političkom odnosu, pa su i u slučaju jugoslovenskog demokratskog unitarizma i ateističkog federalizma tu istorijsku bitku izgubile. Religiozna netolerancija je ostala osnovni faktor koji je preživeo sve epohe i razlike u ideologiji.

Starokatolička crkva u Bogomolju na Hvaru, Foto Arhiva

NA OSNOVU SVEGA izloženog ipak se zaključuje da posledice ne sačinjavaju greh običnih vernika. One su prvobitni greh vatikanskog središta Katoličke crkve, koja je stvarala političke saveze sa velikim svetskim silama i sa njima pokušavala da učestvuje u kontroli globusa. Bez udaraca, najpre nacističke Nemačke, a zatim globalističkih Sjedinjenih Američkih Država, jugoslovenska zajednica bi i 1941, a još više 1992, bila u stanju da prevaziđe svoje unutrašnje razlike i očuva zajedničku državu. Rušenje mentaliteta jedinstva jugoslovenskih građana nije izraz njihovog svađalačkog nacionalnog karaktera, nego je došlo spolja, kao nametnuto nasilje.

Modernu krizu religioznosti je najlakše savlađivala katolička verska zajednica. Pre ateizacije, posle 1945. ona je bila izlagana opasnostima konverzije u pravoslavnu veru, a od 1917. u novostvorenu "Hrvatsku starokatoličku crkvu", koja je nastala u Dalmaciji i počela se širiti naročito u Vojvodini. Kao odgovor na te izazove, crkva je prošla strogi ispit modernizacije po uzorima na evropske katoličke zajednice. Ona se sastojala u pretvaranju sveštenika od duhovnog voditelja u socijalnog voditelja vernika. U isto vreme je smanjivan broj sveštenika i preduzimano bolje i permanentno njihovo školovanje. Sveštenik je postajao pisac, rukovodilac svetovnih sportskih, kulturnih, turističkih društava.

* * * * * * * *

OŽIVLjAVANjE PRAVOSLAVNOG DUHA

U USLOVIMA odocnelog procesa kroatizacije katolika Dalmacije, Slavonije, Bosne i Vojvodine, kod njih se žilavo održavala i svest o bliskosti i istovetnosti sa srpskim pravoslavljem. U Dalmaciji se još pamti da su napustili pravoslavlje bežanjem sa turskog prostora u XVI i XVII veku. Još 1865. Ante Kuzmanić je pisao da "jedna strana u nas od starine neprestance pokazuje ljubav k svojoj narodnosti, i dilom (na delu) je pokazuje. To su Dalmatinci vire grčkoistočne. Oni sujekavci. Ja im to svojstvo ne zamiram, nego našim ikavcima zamiram što se daju zanositi sa onim jezikom".

Pravoslavna crkva u Visu osvećena 12. 11. 1939. godine, Foto Arhiva

Prelazak na pravoslavlje, najviše iz političkih razloga otpora italijanizaciji stanovništva, često je beležen po novinama. Krajem 1880. zadarski "Srpski list" beleži da omladina viče, u jednom selu na Braču, "Srpska narodnost, naša je narodnost". Na nekim lađama, uz obavezni državni austrougarski "vije se i naš narodni srpski posvećeni stijeg". U maju 1890. katolički biskup je u Splitu obustavio glagoljašku službu božiju, pa su novine pisale da će neki i tu, kao u slučaju 11 vernikau Rijeci, preći na pravoslavlje. Seljaci u istarskim selima Ricmanj i Log su 1903. prelazili u pravoslavlje, jer "svi njihovi napori da dobiju slovenski jezik u crkvi ostadoše bez uspeha". Katolici Podgore i sela Sukošana kod Zadra su 1904. zapretili biskupu da će "na najmirniji način preći iz katoličke, u svetu narodnu pravoslavnu veru, a time ćemo učiniti i najviši pijetet, prema pravičnosti i onim svecima, koji u raju štite Slovenstvo".

Patrijarh srpski gospodin German, Foto Arhiva

OVO SE NASTAVILO posle pobede fašizma u Italiji, što je ostvareno sa lakoćom, najviše zbog potpune podrške Katoličke crkve. U Splitu je 1932. objavljena brošura Vigilans: Rara Rije XI rgoti Slovenima. Od Lateranskog sporazuma fašizma sa crkvom 1929, otvoreno se podržava gonjenje slovenskog stanovništva, pa ih se oko sto hiljada preselilo u Jugoslavij. Biskup u Rijeci je postavljen zbog italijanizacije, a u 13 manastira su dovedeni italijanski kaluđeri, koji verniku kažu Parli italiano, non capisco lingue straniere. Zbog toga sveštenici po Dalmaciji u crkvi neće da hvale papu. "Bude li to raspoloženje potrajalo još par godina, okrenut će hrvatski i slovenski narod u Italiji papinstvu hrbat i dozreti posvema za crkveni raskol."

Pravoslavni duh je oživeo najviše u urbanim sredinama dalmatinskih gradova i naročito na ostrvima. Na Visu je 1925. stotinu seljačkih porodica prešlo u pravoslavlje, prema studiji "Srbi u Hrvatskoj. Naseljavanje, broj i teritorijalni razmeštaj", koju je objavio beogradski Geografski fakultet 1993, to je izazivalo otpor Vatikana i Katoličke crkve u Jugoslaviji, ali su članovi novostvorene pravoslavne opštine pisali da "narod stoji kao tvrda stijena i ne popušta u živom pokretu svome". Uz pomoć dobrotvornih priloga u Jugoslaviji i verovatno vernika iz Sjedinjenih Američkih Država, 1933. su podigli lepu crkvu Ćirila i Metodija u samom gradu Visu.

Zadarski, Foto Arhiva

Nove pravoslavne, kao i starokatoličke crkve gonjene su i od italijanskih vlasti posle okupacije 1941, a ukidane su po kapitulaciji Italije 1943. Posle 1945. na Visu su se ponovo vratili pravoslavlju i nisu dozvoljavali da se poruši pravoslavna crkva u gradu kako su hrvatske vlasti zahtevale. Patrijarh German je odbio da za to da saglasnost, jer "srpski patrijarh može davati odobrenje samo za podizanje hrišćanskih crkava, a ne za njihovo rušenje". Ipak je crkva srušena 1963. i zemljište pretvoreno u parkiralište, uz saglasnost šibenskog vladike da se u zamenu da finansijska odšteta i dozvoli obnova pravoslavne crkve u Kninu. Vernici su u pismu Svetom sinodu zahtevali da se crkva ne ruši, jer su prešli na pravoslavlje da dokažu da Vis nije italijanski.

* * * * * * * *

SRPSKI SELjAK LOKOMOTIVA RAZVOJA

RELIGIOZNU netoleranciju kao endemsku bolest jugoslovenske zajednice i u njenom demokratskom, kao i ateističkom vremenu, nije mogao da ublaži neki nadmoćniji faktor državnog jedinstva. Do 1918. srpski narod je u užoj Srbiji od 1833. do 1918. stvorio socijalne odnose po kojima je odatle dolazio osnovni motiv razvoja za celi naredni vek. Društvo slobodnih maloparcelnih seljaka je bila lokomotiva u socijalnom razvoju svih balkanskih naroda. Ta lokomotiva istorije nije trajala duže od jednog veka.

Kada su se jugoslovenske zajednice ujedinile 1918, one nisu imale jedinstven model društva budućnosti. Slobodni maloparcelni seljak, koji je proizvodio što je njegovoj porodici trebalo za održavanje i obnovu, postao je glavni socijalni neprijatelj te države. Nijedna jugoslovenska zajednica, a najmanje Hrvati i Slovenci, nemaju jedan model industrijskog društva koje bi postao model za prihvatanje, kao što je bio ranije slučaj sa posedom autarhičnog maloparcelnog seljaka iz Srbije.

Srpski seljak uzor svim Balkancima, Foto Arhiva

NE SAMO JUGOSLOVENSKE zemlje nego i sve druge koje su ulazile u sastav Habzburške monarhije, do 1918, nisu unutar kapitalističkog kruga "zemlje jezgra", koje prednjače u stvaranju nove ekonomije i novih društvenih odnosa.

Nijedna jugoslovenska etnička grupa nema razvijeno industrijsko društvo sa razvijenim klasama radništva i buržoazije. Sve imaju valjana početna ostvarenja u tome, ali u buržoaziji dominira njen kompradorski tip, koji je vezan za međunarodnu trgovinu i posredovanje. Ne postoji industrijska buržoazija, niti u pravom smislu industrijski tip grada. On nastaje tek u socijalizmu posle 1945, ali i tada je ostao rob svom pretku, koji je u svemu zavisio od nemačkog industrijskog zaleđa. Srpski narod je sva svoja urbana i industrijska središta imao, uglavnom, u Srbiji sa Vojvodinom. Prema popisu stanovništva Bosne i Hercegovine 1948, gradski živalj čini samo 10 odsto društva, a na Srbe tu otpada samo dva odsto. U celoj Jugoslaviji je 1931. u industriji i zanatima bilo zaposleno samo 11 odsto stanovnika.

Fotografije:

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije