ISTORIJSKI DODATAK - STAPANJE REVOLUCIJE I OSLOBODILAČKOG RATA: Komunistička partija je na slobodnoj teritoriji organizovala svoju vlast

ČETNIČKI POKRET je nasuprot sebi imao snažni, mladi, dobro organizovani i vođeni suparnički pokret, kome je bio nedorastao, vojnički, personalno i diplomatsko-politički, iako je od njega 1941. objektivno bio ili mogao biti daleko jači, da su ga vodili ljudi koji bi znali da spoje patriotsku dimenziju i nacionalnu ideologiju sa antifašizmom.

Aleksandar Ranković, Josip Broz Tito i Milovan Đilas

Čak i da se uzme da je oseka borbi na tlu uže Srbije bila nužna u jesen 1941. zbog egzistencijalnog spasa srpskog naroda posle strahovitih pokolja u Podrinju, Kragujevcu i Kraljevu, nemačka vojna sila 1943. nije bila snaga Vermahta iz 1941. godine, kada je niko nije mogao zaustaviti sem Crvena armija pod Moskvom u zimu 1941. godine.

Borba Mihailovića na tlu NDH ne bi mogla izazvati reakcije saveznika, jer je ova Pavelićeva okupatorsko-klerikalna tvorevina bila u ratu sa antifašističkim savezom SSSR, SAD i Velike Britanije. Komunisti su antitezom nacionalističkim politikama - usmeravanjem borbe protiv okupatora dobili na svoju stranu snage koje su potencijalno pripadale četnicima, a na drugoj strani sprečili da se oslobodilački rat ne pretvori u strahoviti rat Srba i Hrvata do istrebljenja.

Za razliku od Mihailovića, Josip Broz se po izlasku iz Beograda na slobodnoj teritoriji pojavljuje pod nadimkom Tito, bez navođenja imena i prezimena. U zimu 1942. Kominterna je kritikovala KPJ što se Vrhovni štab koji je Tito simbolisao pojavljuje kao bezličan. Titovo ime i prezime nije bilo poznato ni partijskom članstvu, a kamoli širim narodnim slojevima.

Prilikom razgovora Tita i Mihailovića u Struganiku, Mihailović je bio mišljenja da je u pitanju Rus. Dragiša Vasić, koji je prisustvovao razgovoru između Draže Mihailovića i Tita u Brajićima, smatra da je Tito krio svoje pravo ime da ne bi izazvao neprijateljstvo Srba koji su u Hrvatima gledali srpske krvnike zbog genocida u NDH. Po Dragiši Vasiću, Titov naglasak je bio više ruski nego hrvatski, iz čega je izvlačio zaključak da je on morao duže vremena provesti u SSSR.

Partizanska jedinica iz Srbije

KVISLNIŠKA I NEMAČKA propaganda širile su jedno vreme glasine da se na čelu partizanskih odreda nalazi Vladimir Lebedev, savetnik poslanstva SSSR-a u Beogradu. Tita je, prilikom izlaska na slobodnu teritoriju iz Beograda, polovinom septembra 1941. Aleksandar Ranković opomenuo da pred seljacima ne pokazuje da poznaje taj kraj, kako ne bi izazvao sumnje da se borio na neprijateljskoj strani u Prvom svetskom ratu. Znači, takvo podozrenje moglo je postojati i na strani njegovih najbližih saradnika, naravno nezavisno od naglaska.

Međutim, oznaka "Tito" bila je izraz i predratne konspiracije, jer ni partijski sastav nije znao ko se nalazi na čelu Partije. U Crnoj Gori jedno vreme se govorilo da je na čelu Moša Pijade, a među interniranima u Italiji, naročito Crnogorcima, da je možda u pitanju i Milovan Đilas. Poznato je da bosanski partijski funkcioner Uglješa Danilović nije znao ko je generalni sekretar sa kojim se sastajao. (Tito je Kominterni objašnjavao svoju anonimnost time da čuva integritet svoje porodice u Zagrebu, ali to objašnjenje ne deluje ubedljivo. U emigraciji je za partizanskog vođu smatran ruski emigrant Fjodor Mahin.)

LOŠA PROCENA VRHOVNOG ŠTABA

PARTIZANSKE SNAGE pretrpele su težak poraz u Zapadnoj Srbiji krajem jeseni 1941. godine. Godinama se pisalo da je preko Uvca odstupila partizanska "glavnina", iako je, brojčano gledano, ta "glavnina" obuhvatala tek deseti deo partizanskih snaga (oko 1.500-2.000 boraca). Vrhovni štab slabo je procenio otpornost partizanskih snaga da se u frontalnoj odbrani odupru nemačkim operativnim jedinicama. Odbrambene akcije više su bile žrtvovane nego što su nanele štete nemačkim trupama. Tako je na Kadinjači stradao Radnički bataljon, a jedinice 342. nemačke divizije nisu imale većih gubitaka (2 mrtva i 1 ranjenog). Tito je, međutim, smatrao da je reč o privremenom porazu. Za utehu, gradilo se uverenje da će u Srbiji na proleće 1942. buknuti masovni ustanak. Bilo je i pre toga poraza, drugih neočekivanosti i krivo shvaćenih situacija. Tako je po izlasku na oslobođenu teritoriju, Tito bio začuđen masovnošću ustaničkih snaga. Decembra 1941. računao je da se Nemačka nalazi pred porazom, a nastupanje četnika ocenjivao je kao okupljanje "reakcionarnog velikosrpskog centra".

Dragojlo Dudić

PARTIZANSKA RADIO-STANICA

KRAJEM SEPTEMBRA 1941. godine prvi put se oglasila partizanska radio-stanica Šumadija. Napravljena je od delova nemačkih telegrafskih stanica, zarobljenih početkom septembra 1941. godine. Isprobana je u Stolicama, a prvi spiker je bio Isa Brdarić. Oglašavala se rečima: "Čujte, čujte, čujte... govori prva narodnooslobodilačka stanica". Glas joj se prostirao kružno od 150 do 200 km. Prvih dana oktobra emitovala je program iz sela Tolisavci, između Krupnja i Bele Crkve, a od kraja oktobra preneta je u Užice, gde je radila sve do 27. novembra 1941. Sa redovnim emisijama radio-stanica je počela tek 12. novembra 1941. godine, s programom od 20 minuta i sadržajem posvećenim aktuelnim vojno-političkim događajima. Nemci su u Zemunu smestili "provokatorsku" radio-stanicu, koja se izdavala za partizansku, počinjući emisije sa "Smrt fašizmu".

SPORAZUMI BEZ REZULTATA

SPORAZUMI između pojedinih jedinica četnika i partizana nisu davali nikakav rezultat, niti su doveli do iskrene saradnje. Uzaludno su predviđali izradu zajedničkog plana borbe protiv okupatora i njegovih saradnika ("slugu"), pod kojima su se podrazumevali Nedić, Ljotić, Pećanac i drugi; tražili tobož da se raniji nesporazumi ispitaju i krivci kazne, da se proglasi sloboda zbora i dogovora i da se obe strane na zborovima ne napadaju; da se dosadašnja mobilizacija proglasi za nevažeću; da se nastavi zajedničko određivanje upravnih vlasti i uspostavi zajednički sud protiv "petokolonaša".

* * * * * * * * * * * *

Formiranje prvih bataljona

U PRVOJ, USTANIČKOJ fazi odredi su bili organizovani na teritorijalnom principu, ali su rano zapažene slabosti takve vojne organizacije. Zbog prikovanosti odreda za određene teritorije, oni su ostajali nepovezani i lišeni snažnije borbene moći, bez pokretljivosti i širih manevarskih mogućnosti.

Prelomnu fazu u organizovanju vojske obeležilo je jugoslovensko savetovanje rukovodilaca narodnooslobodilačkih snaga u Stolicama 26-27. septembra 1941. godine, na kome je rešeno pitanje vojne strukture i organizacije, sistema komandovanja, načina mobilizacije; utvrđeni su jedinstveni nazivi vojnih i političkih organizacija, oznake u oružanoj sili naroda i pozdrav. Glavni štab je pretvoren u Vrhovni štab NOPOJ i odlučeno je da se u zemljama i pokrajinama Jugoslavije organizuju glavni štabovi kao rukovodstva partizanskih snaga.

Četa (80-100 boraca) je trebalo da postane osnovna jedinica; tri do četiri čete činile su bataljon, a dva do četiri bataljona partizanski odred kao najveću partizansku jedinicu. Na savetovanju je zaključeno da se mogu formirati i veće vojne formacije, sastavljene od više odreda. Jedinstvenoj vojnoj organizaciji doprinosili su formulisanje jedinstvene partizanske zakletve, utvrđivanje partizanskog pozdrava, organizacija sanitetske službe, ishrane, vojne discipline.

Čačanski partizanski odred

SAVETOVANjU U STOLICAMA prethodilo je savetovanje koje je organizovao Glavni štab NOP odreda Srbije u Dulenima, 16. septembra 1941, Zapadne Srbije, Šumadije i Pomoravlja. Kao i mnogi događaji na tlu Srbije 1941, kojima je pre ili kasnije pečat davao Politbiro CK KPJ sa Josipom Brozom Titom, tako se i ovo savetovanje našlo u senci savetovanja u Stolicama, iako je ono anticipiralo i uopštilo iskustva dotadašnje borbe, koja će se uobličiti deset dana kasnije u Stolicama, na jugoslovenskom skupu.

Savetovanje u Dulenima bilo je u funkciji pokrenute inicijative da se održi jugoslovensko savetovanje. Prisustvovali su svi članovi Glavnog štaba, pet komandanata odreda: 1. i 2. šumadijskog, kragujevačkog, kraljevačkog i čačanskog NOP odreda, dva komesara - užičkog i kragujevačkog odreda, komandiri beličke i paraćinske čete pomoravskog NOP odreda, sekretar OK KPJ za Kragujevac i instruktor PK KPJ za Srbiju. (Savetovanju su prisustvovali: Sreten Žujović, komandant Glavnog štaba, Rodoljub Čolaković, Filip Kljajić, Nikola Grulović, članovi Štaba, te Mijalko Todorović, sekretar OK KPJ za Kragujevac, Milan Blagojević, komandant 1. Šumadijskog NOP odreda, Radisav Raja Nedeljković, komandant Kragujevačkog NOP odreda, Pavle Jakšić, komandant Kraljevačkog NOP odreda, Vladimir Dedijer (na savetovanju postavljen za komesara Kragujevačkog NOP odreda), Svetislav Stefanović, instruktor KP za Srbiju pri Okružnom komitetu KPJ za Kragujevac, Momčilo Radosavljević Mole, komandant Čačanskog NOP odreda, Milinko Kušić, politički komesar Užičkog NOP odreda, Andra Đorđević, komandant Drugog šumadijskog NOP odreda, Ljubiša Urošević, komandir Beličke čete Pomoravskog NOP odreda.)

NA OVOM SAVETOVANjU sprečeni su da učestvuju predstavnici posavskog, kosmajskog, požarevačkog, podrinjskog i valjevskog NOP odreda. Koča Popović nije učestvovao na savetovanju jer su Nemci već pokrenuli ofanzivu na Mačvu.

Komandantu Valjevskog NOP odreda Zdravku Jovanoviću saopšteno je da ostane sa odredom, jer je pretila opasnost da Nemci iz Mačve i Posavine produže napad u pravcu Valjeva. Savetovanje je pripremano u velikoj konspiraciji i za njega je znao samo sekretar Okružnog komiteta Kragujevca Mijalko Todorović.

Na samom savetovanju je zaključeno da partizanski odredi moraju prerasti u krupnije i čvršće vojne jedinice, povećati manevarsku sposobnost i osposobiti se za sadejstvo i na teritorijama drugih partizanskih odreda. Usled priliva novih boraca bila je prevaziđena i početna četna struktura partizanskih odreda, što je značilo da treba formirati bataljone.

Krupnije akcije morale su se izvoditi saradnjom više partizanskih odreda. Jedno od ključnih pitanja je bilo na koji način najbrže sprovesti Titovu ideju o stvaranju slobodne teritorije u Zapadnoj Srbiji.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Partija deluje mimo direktive Kominterne

STVARANjEM ORUŽANE sile u vidu partizanskih odreda i organa vlasti - narodnooslobodilačkih odbora (NOO) od jula 1941., komunisti su ispoljavali težnju za iskorišćavanjem narodnooslobodilačke borbe za društveni prevrat, nezavisno od svih kvalifikacija ovih odbora kao privremenih, neophodnih organa borbe protiv okupatora, organa naroda, a ne Komunističke partije. Njihovo osnivanje sukobljavalo je komuniste sa Kominternom, koja je suspendovala sve socijalne promene dok traje rat, a na drugoj strani sa četnicima koji su u njihovom stvaranju videli nameru da se odstrani "legalni poredak" i prigrabi vlast za račun tuđinske sile (SSSR).

Delujući mimo direktive Kominterne, jugoslovenski komunisti su pokazivali određenu meru samostalnosti, ali su na drugoj strani isključivali modus vivendi sa drugom antiokupatorskom strujom u srpskom narodu. Za četnike su narodnooslobodilački odbori bili organi vlasti kojima se zamenjuju i ruše stari organi vlasti, a time od samog početka dovodi u pitanje unutrašnji kontinuitet Kraljevine Jugoslavije. NOO su na slobodnoj teritoriji faktički oduzimali vlast institucijama vlasti Kraljevine i vlasti uspostavljenoj i podržavanoj od strane okupatora, a na okupiranoj teritoriji ilegalni narodnooslobodilački odbori paralelno su delovali sa organima okupatorske vlasti.

OSNIVANjEM NARODNIH ODBORA došlo je do paralelizma tri vlasti na teritoriji Srbije i Jugoslavije: narodnooslobodilačkog pokreta, starog centra vlasti u emigraciji, čije je interese izražavao pokret Mihailovića, te okupatorske i kolaboracionističke. Imenovanjem Narodnooslobodilačkog odbora u Kolašinu, 19. jula 1941, izborom Narodnog odbora oslobođenja sreza Beranskog, 21. jula, te Sreskog NO odbora u Andrijevici, istog dana, stvarala se nova vlast ukidanjem stare.

Dekret kojim se osniva sreski odbor u Krupnju nakon oslobođenja varoši septembra 1941. izričit je u stavu da se stara vlast ukida. Sreski odbor u Beranama stvara se nasuprot volji predstavnika Kraljevine Jugoslavije, koji su smatrali da nema potrebe za novim organom vlasti kada postoji sresko načelstvo. Prvi "narodni komiteti" stvoreni su u Srbiji još krajem jula 1941. godine. Na tlu Užičke republike izgradiće se mreža narodnooslobodilačkih odbora: u Krupnju, Čajetini, Kosjeriću, Arilju, Bajinoj Bašti, Užicu, Čačku. Gradski narodnooslobodilački odbor u Užicu izabran je 7. oktobra 1941. godine. Njegov program bio je sadržan u tri reči: "Sloboda, hleb, ogrev".

Početkom oktobra u Valjevu je konstituisan Okružni narodnooslobodilački odbor, iako grad nije bio oslobođen. Narodnooslobodilački odbori stvaraju se u Mačvi, oko Beograda, u Šumadiji, Pomoravlju. Glavni narodnooslobodilački odbor za Srbiju imenovan je 17. novembra 1941, s Dragojlom Dudićem kao predsednikom i Petrom Stambolićem kao sekretarom. (Tito ga naziva "Centralni odbor za čitavu oslobođenu teritoriju")

Zarobljeni nemački tenk u Čačku

NA SLOBODNU TERITORIJU zapadne Srbije stizali su kadrovi iz Beograda i drugih gradova. Josip Broz je polovinom oktobra zatražio da se preko Posavskog odreda organizuje prebacivanje partijskih i kadrova SKOJ-a u unutrašnjost Srbije, naročito onih koji su bili kompromitovani. U Beogradu je trebalo da ostane Mesni komitet, sastavljen od nekompromitovanih kadrova.

Komunisti su iskorišćavali šansu za obaranje društvenog poretka koji su smatrali preživelim kroz revolucionarni rat, dok su građanske snage u ime očuvanja svojih ekonomskih i političkih pozicija nastojale u začetku da onemoguće drugi društveno-politički subjekt koji im je osporavao pravo na vladavinu.

Osobenost ovog sukoba sastojala se u tome što se rat vodio u uslovima okupacije i podeljene zemlje. Snage koje su se sukobljavale oslanjale su se na okupatorske sile ili na savezničke zemlje u krilu antifašističke koalicije, što je moglo uticati na kvarenje njihovih odnosa zbog podrške sukobljenim snagama, vojne (naoružanje, vojno sadejstvo) i političko-diplomatske.

Preporučujemo

Društvo

0 8

ISTORIJSKI DODATAK - PRVI HICI NA OKUPATORA: Otpor u Srbiji posle kapitulacije Kraljevine Jugoslavije

11. 07. 2021. u 17:14

Društvo

0 3

ISTORIJSKI DODATAK - SSSR, KOMINTERNA I USTANAK U SRBIJI 1941: Sudbina srpskog naroda bila je u fokusu interesovanja sovjetske diplomatije

10. 07. 2021. u 17:14

Društvo

2 2

ISTORIJSKI DODATAK - AUTENTIČNA USTANIČKA TRADICIJA: Srpski narod nije oklevao - ustao je protiv okupacije svoje zemlje

09. 07. 2021. u 17:14

Društvo

0 2

ISTORIJSKI DODATAK - USTANAK U SANSKOM MOSTU I NEVESINjU: Prve manifestacije otpora posle kapitulacije jugoslovenske vojske

08. 07. 2021. u 17:14

Društvo

4 6

ISTORIJSKI DODATAK - TERET IDEOLOŠKOG ŽRVNjA: Sve velike sile u ratnom sukobu u Srbiji su gledale čvor jugoslovenskog pitanja

07. 07. 2021. u 17:14

Društvo

0 0

ISTORIJSKI DODATAK - SVENARODNI OTPOR FAŠIZMU: Osamdeset godina od izbijanja opšteg ustanka u Srbiji protiv okupatora

06. 07. 2021. u 17:14

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije