FELJTON - BEZ DRŽAVE NEMA DIPLOMATIJE: Podele vanevropskih kolonija je uzrok Velikog rata

RELIGIJSKI, rimokatolički univerzalizam, prevazilažen u dobu reformacije i stvaranja suverenih apsolutističkih država, evoluirao je, međutim, u svetovni univerzalizam koji će potom, u ime materijalnog progresa, demokratije, ljudskih prava, nastavljati da prisiljava ostatak sveta da prihvata zapadne vrednosti i merila.

Đorđe Branković - mozaik na ulazu u manastir Krušedol, Foto Slika Žerara Terborha

Vodeći tvorci unipolarnog svetskog poretka s kraja 20. veka, nastalog posle poraza Varšavskog pakta u Hladnom ratu, i ključni pokretači agresije NATO-a na Saveznu Republiku Jugoslaviju (1999), tvrdili su da je upravo ovaj događaj pokazao da se epoha vestfalskog sistema završila i da se ušlo u doba "ratova za vrednosti" Bio bi to, u stvari, povratak na doba predvestfalskih opravdanja ratova nadnacionalnim i naddržavnim, višim, moralnim, ideološkim ciljevima. Čak i tada, u poslednjoj deceniji 20. veka, međutim, bilo je snažnih glasova koji su najavili uspostavljanje vestfalskog sistema na globalnom planu, u kome će svetske Velike sile brinuti o ravnoteži snaga i interesnim sferama.

Koncept Velikih sila sve do 20. veka biće vezan za prostor Evrope, ali su odnosi snaga na Starom kontinentu od 16. veka zavisili od njihove moći u vanevropskom svetu, kako su to pokazivali naročito primeri Osmanskog carstva, Španije, Rusije i Britanije. Porazi Francuske i pobede Britanije u Severnoj Americi u 18. veku, naročito u Sedmogodišnjem ratu (1756-1763), produbili su finansijsku krizu, društvene, ideološke sukobe i pad autoriteta francuskih Burbona. To su bili najvažniji uzroci Francuske revolucije, koja je pokrenula revolucionarne ratove (1792-1815). Pitanje podele vanevropskih kolonija biće jedan od ključnih uzroka Prvog svetskog rata.

MEĐU istoričarima uglavnom postoji saglasnost o tome koje države bi ispunjavale potrebne kriterijume da bi bile ubrajane u Velike sile. U 16. veku evropskim Velikim silama mogle su se smatrati Osmansko carstvo, Španija (ona to ostaje i posle podele Habzurgovaca na špansku i austrijsku granu) i Francuska. U 17. veku uzdigle su se Austrija, Švedska, Holandija, da bi ih Francuska, u dobu Luja XIV, sve nadvisila i postigla moć kakvu su u 16. veku imali španski Habzburgovci. Uporedo sa vojnom moći rastao je i kulturni uticaj. Francuski jezik je u međunarodnim odnosima u 17. veku potisnuo latinski i italijanski. Početkom 18. veka status Velikih sila stekle su Rusija i Velika Britanija, potom i Pruska. Vestfalski sistem možda je najpotpunije primenjivan u 18. veku. Broj Velikih sila sveo se na pet: Francuska, Britanija, Austrija, Pruska i Rusija.

Ove države zadržaće status Velikih sila i u prvim decenijama 19. veka. Posle vrhunca i sloma vojne moći Napoleonove Francuske nastalo je vreme ogromnog rasta moći Rusije i širenja Britanskog carstva. Posle poraza Rusije u Krimskom ratu, neuspeha Austrije i Francuske u ratovima za ujedinjenje Italije i Nemačke, ali i stupanja vanevropskih sila Japana i SAD u suparništvo sa evropskim silama, odnosi snaga značajno će se promeniti.

* * * * *

SISTEM Velikih sila, kakav poznaje novi vek, nije postojao u dobu srpskih srednjovekovnih država. Od kraja 15.veka o odnosu Velikih sila prema Srbima, o geografskim ishodištima, motivima, ciljevima i sredstvima srpske spoljne politike, na prvi pogled, malo toga može da se kaže. Do tada su, naime, sve srednjovekovne srpske države i oblasti uništene i utopljene u džinovsko Osmansko carstvo (Srbija 1459, Bosna 1463, Hercegovina 1481, Zeta 1496). Poslednji, simbolični ostaci srpskih državnih tradicija na tlu Ugarske, i same zdrobljene pod turskom silom, nestali su sa gašenjem titule srpskih despota 1537. godine. Bez države, reklo bi se, nema ni diplomatije.

Međutim, upravo u vremenu tuđinske vlasti uobličeni su motivi, uzori i ciljevi srpske spoljne politike.

Iza dramatičnih događaja - pada srpskih država pod tuđinsku, inovernu vlast, uspona, promena granica i propadanja carstava, krvavih verskih ratova, genocidnih uništenja civilnog stanovništva, preveravanja, seoba - pažljiv proučavalac srpske istorije uočiće, naime, dublje, skrivene kontinuitete. Uprkos svemu, središnji prostori, na kojima se odigravala istorija Srba, počev- ši od ranog srednjeg veka, suštinski se nisu promenili. Nasleđeni su bili i pokretački motivi srpske spoljne politike da bi, u ovom vremenu, bili izmenjeni i prilagođeni novim istorijskim okolnostima. Ključni nosilac ovog skrivenog i upornog trajanja, u dobu nepostojanja srpskih država, od 16. do 18. veka, bila je Srpska pravoslavna crkva. Ona je tada bila jedna od Klajnšmitovih "grupa sa prepoznatljivom političkom tradicijom", koje učestvuju, ponekad sa veoma važnim ulogama, u međunarodnim odnosima.

POLAZNA tačka ovog štiva, 1496. godina, važna je zbog dva događaja, koja su se odigrala tiho, bez ratne vreve i pogibije. Đurađ Crnojević, osumnjičen zbog veza sa francuskim kraljem Šarlom VIII koji je, zauzevši Napulj, pripremao krstaški pohod na Turke, pred pretnjama koje mu je iz Carigrada doneo brat Stefan, sišao je sa Cetinja u Budvu i otplovio ka Veneciji. Đurađ je bio turski vazal, ali je njegovim odlaskom Zeta izgubila svaku samostalnost, potpala pod vlast Skadarskog sandžaka, da bi mu bila neposredno pripojena (1498-1499).

Iste, 1496. godine, sremski despot i ugarski vazal Đorđe Branković napustio je svetovnu vlast, da bi, kako kaže jedan savremenik, "upisao sebe u višnji Jerusalim", postao monah Maksim, potonji arhiepiskop i mitropolit beogradski i sremski, zatim i Sveti Maksim, koga Srpska crkva i danas pominje na svakoj liturgiji. Prema novijim istraživanjima, primio je monaški postrig u crkvi Sv. Luke u Kulpinu, između 1497. i 1499. godine.

Despotsku titulu ostavio je bratu Jovanu, ali, posle njegove kratke vladavine i gašenja vladarske loze Brankovića ona je, pripavši Ivanišu Berislaviću, koga tadašnji srpski izvori nazivaju "inoplemenikom", izgubila onu važnost koju je do tada imala.

SA MAJKOM Angelinom, još jednom svetiteljkom, sestrom Konstantina Arijanita Komnina, koji je pripremao iskrcavanje Šarla VIII na Balkan, i tetkom Đurđa Crnojevića, Maksim se okrenuo podizanju manastira, obnavljanju predanja i kultova svetih Srba. Monašenje despota Đorđa, bez znanja majke i brata, bilo je svesni povratak na put Svetog Save. Bio je to, slično Savinom dobu, novi početak. Istorijske okolnosti bile su, međutim, sasvim drugačije. Sveti Maksim je, simbolično, objavio da vođstvo i autoritet propale države konačno prelaze na Crkvu.

O tome su, pored ostalog, svedočile i diplomatske misije vladike Maksima u Veneciji, Vlaškoj i Budimu. Ni to nije bila jedina sličnost sa Svetim Savom; i njegove mošti Turci će, da bi kaznili Srbe, predati plamenu - 1716. godine.

SUTRA: Temelji srpske diplomatije

Preporučujemo

Feljton

0 2

FELjTON - NADMETANjE ZA MOĆ, PRESTIŽ I SLAVU: Velike sile kreću se kao bilijarske kugle, različite po veličini

20. 02. 2022. u 16:00

Feljton

0 2

FELjTON - OD BOGA DOBRO, A OD LjUDI ZLO: Knez Miloš je bio nenadmašan diplomatski virtuoz

19. 02. 2022. u 18:00

Feljton

0 2

FELjTON - ZLODOBRI KNEZ MILOŠ: Sudbina ga je odabrala da predvodi ustanike u Takovu

18. 02. 2022. u 18:00

Feljton

1 1

FELjTON - VELIKA SRETENjSKA SKUPŠTINA: Miloš nije imao hrabrosti da izigra dato obećanje

17. 02. 2022. u 18:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije