FELJTON - NADMETANJE ZA MOĆ, PRESTIŽ I SLAVU: Velike sile kreću se kao bilijarske kugle, različite po veličini

U NAUCI nije bilo mnogo pokušaja da se pojam "Velike sile", uprkos čestoj upotrebi, jasno odredi i definiše.

Ratifikacija Vestfalskog sporazuma 1648. Foto Slika Žerara Terborha

Iako je u diplomatskoj praksi korišćen i ranije, tek je Bečki kongres (1814-1815) imenovao određene države kao Velike sile i garante novouspostavljenog poretka.

Istovremeno, u dobu Svete alijanse, Leopold Ranke učinio je Velike sile, diplomatiju i ratove glavnom temom akademske istoriografije. Počevši od njegovog eseja Velike sile (1833) u kome se kaže da je Velika sila ona država koja je "kadra da se odupre svim ostalim, čak i kada su ujedinjene", preko Alena Dž. P. Tejlora, za koga je, u Borbi za prevlast u Evropi 1848-1918 (1954), "merilo Velike sile njena snaga za rat", pa sve do Tragedije politike velikih sila (2001) Džona Miršajmera, koji Veliku silu definiše kao državu sa "dovoljno vojnih efektiva da izdrži ozbiljnu borbu u otvorenom, konvencionalnom ratu protiv najmoćnije države u svetu" - u središtu svih tumačenja jesu moć i sposobnost države za rat.

Pripadnost jedne države taboru Velikih sila najčešće se procenjuje na osnovu veličine i kvaliteta njenih oružanih snaga (pri čemu se kopnene trupe po pravilu smatraju najvažnijim), brojnosti, moralnog stanja i borbenog duha njenog stanovništva, obima industrijske proizvodnje (u 19. veku najvažnije su produkcije uglja, gvožđa i čelika), materijalnog bogatstva i ekonomske stabilnosti, geografskog, strateškog položaja, suverenosti u odlučivanju, sposobnosti da se svoja volja nametne i van svojih granica, razmerama (kontinentalnim i planetarnim) njenih ambicija i interesa, priznatošću takvog statusa od strane ostalih Velikih sila i sličnim merilima. Moć jedne Velike sile, pa i manje države, najčešće i najbrže se procenjuje na osnovu jačine njene vojske i njenog materijalnog bogatstva.

SISTEM Velikih sila, u kome preovlađuju velike države, koje ne priznaju nikakav autoritet iznad volje svoga suverena, i koje se nadmeću u borbi za teritorije, podanike, resurse i prestiž, nastaje krajem 15. veka, sa pohodom francuskog kralja Šarla VIII u Italiju 1494-1495. godine i otvaranjem epohe ratova između francuske dinastije Valoa i španskih Habzburgovaca. Njegovom uspostavljanju je, pored pojave apsolutističke monarhije, doprinelo širenje reformacije, koja je odbacila univerzalističke ambicije papa i careva, ali i uspona Makijavelijevih ideja o "državnom razlogu". Kako primećuje Džek Levi, renesansna Italija, izdeljena na manje, suparničke državice, izložena uticajima spoljnih sila, podsećala je na Balkan 19. veka. Ravnoteža snaga i diplomatski običaji uspostavljeni u Italiji najaviće evropsku diplomatiju modernog doba. Poredak koji se zasnivao na interesima suverenih država, umesto na univerzalnim pretenzijama papa, careva i sultana, pravno je uspostavljen Vestfalskim mirom iz 1648, da bi bio potvrđen i definisan kao sistem Velikih sila na Bečkom kongresu 1814-1815. godine.

Velike sile i danas su glavna preokupacija realističke škole u teoriji međunarodnih odnosa. Evropska i svetska politika, po takvim tumačenjima, zavise od odnosa snaga između Velikih sila. Realisti međunarodne odnose vide kao stanje anarhije, bez vrhovnog autoriteta, u kome se Velike sile kreću i sudaraju kao bilijarske kugle, različite samo po veličini. Za razliku od svojih suparnika iz liberalne škole, realisti smatraju da unutrašnji poredak nema suštinski značaj za ponašanje Velikih sila unutar zadatog sistema međunarodnih odnosa. Drugim rečima, spoljne politike autokratskih i demokratskih sila suštinski se ne razlikuju.

REALISTI polaze od složenog odnosa između ličnosti i istorijskih neumitnosti, pri čemu Hans Morgentau ističe važnost ljudske prirode, dok Kenet Volc i Džon Miršajmer prednost daju postojećim sistemima međunarodnih odnosa. Agresija Velikih sila može da bude svojstvena ljudima i državama i njihovoj volji za moć, kako tvrdi Morgentau, ili da proističe iz borbe za opstanak u zadatom sistemu međunarodnih odnosa, kako kažu Volc i Miršajmer. Ipak, svi naglašavaju načelo "nadmetanja", "agonalni", "ludički" duh međusobnih odnosa Velikih sila. To načelo je možda najjasnije, francuski elegantno, obrazložio Remon Aron. Glavni ciljevi Velikih sila bili bi, uprkos različitim ideološkim izgovorima, moć, prestiž, slava, ali i borba za opstanak. U toj igri, u nadmetanju za moć, prestiž, slavu i preživljavanje, izbijaju ratovi, nestaju i nastaju države, gube se glave, započinju i dotrajavaju cele epohe i civilizacije.

"Koncert Velikih sila" bio je još jedan važan pojam u međunarodnim odnosima. Označavao je dogovore, na kongresima i konferencijama, i zajedničko delovanje svih Velikih sila, u cilju očuvanja mira i izbegavanja ratnih sukoba. Zaživeo je naročito u dobu Svete alijanse, posle Bečkog kongresa. Devetnaesti vek bio je zlatno doba "koncerta", kongresa i konferencija Velikih sila.

DRŽAVE, velike i male, nisu jedini učesnici u međunarodnim odnosima. Stvaranje sistema Velikih sila, centralizovanih, birokratskih, protonacionalnih država u 15. i 16. veku, umanjilo je, ali ne i poništilo uticaj papstva i Rimokatoličke crkve. Naprotiv, sa početkom protivreformacije i verskih ratova, taj uticaj je dodatno ojačao. Harald Klajnšmit, stručnjak za ovu epohu, koji proučava istoriju međunarodnih odnosa u dužim vremenskim odsecima, nasuprot klasičnim pristupima koji se bave državama, međunarodne odnose definisao je kao "interakciju između grupa koje imaju prepoznatljive političke tradicije i čiji se pripadnici međusobno vide kao stranci". Primećeno je da realisti prečesto zaboravljaju na složenu motivaciju državnika, koji svoje interese ne identifikuju nužno sa svojom državom, nego i sa transnacionalnim institucijama, različitim verskim, etničkim ili interesnim grupama. I kada priznaju takve uticaje, kao u knjizi Miršajmera i Volta Izraelski lobi, realisti u njima kao da vide štetne anomalije, koje odudaraju od teorijskih modela zasnovanih na primatu suverenih, Velikih sila. Standardni zapadni pregledi današnje svetske politike se, međutim, uveliko bave složenim odnosima između Velikih sila i nedržavnih činilaca. I ruski stručnjaci naglašavaju važnost nadnacionalnih uticaja na međunarodne odnose.

SUTRA: Bez države nema diplomatije

Preporučujemo

Feljton

0 2

FELjTON - OD BOGA DOBRO, A OD LjUDI ZLO: Knez Miloš je bio nenadmašan diplomatski virtuoz

19. 02. 2022. u 18:00

Feljton

0 2

FELjTON - ZLODOBRI KNEZ MILOŠ: Sudbina ga je odabrala da predvodi ustanike u Takovu

18. 02. 2022. u 18:00

Feljton

1 1

FELjTON - VELIKA SRETENjSKA SKUPŠTINA: Miloš nije imao hrabrosti da izigra dato obećanje

17. 02. 2022. u 18:00

Društvo

0 4

I USTANICI OBARALI NAMETE: U vreme knjaza Miloša srpski trgovci najviše zarađivali na mangulicama, suvim šljivama i šišarkama

15. 02. 2022. u 14:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije