U Kikindi suvača, u Melencima vetrenjača

U SALONU zrenjaninskog Narodnog muzeja otvorena je izložba "Mlinovi na području srednjeg Banata od praistorije do 1941. godine" Dušana Marinkovića. Uz podršku i finansijsku pomoć Ministarstva kulture, ovaj umetnički fotograf i viši kustos, nekoliko godina je istraživao prošlost mlinske industrije u Banatu. Osim zanimljive izložbe koju je ponudio posetiocima muzeja u gradu na Begeju, Marinković je u sklopu projekta objavio i katalog o vodenicama, suvačama, vetrenjačama i mlinovima, bogato ilustrovan fotografijama, mapama, skicama i crtežima.

Izložba i katalog su interaktivni i sadrže kodove sa odgovarajućom aplikacijom, čije aktiviranje putem mobilnog telefona ili tableta omogućava preuzimanje video i audio materijala.

PROČITAJTE JOŠ: Mlin iz 1802. privukao pažnju nautičara

PRETEČA mlinova su ručni žrvnjevi koji potiču iz praistorijske epohe, a javljaju se i u srednjem veku, iznosi Marinković, za "Novosti". Na mnogobrojnim arheološkim iskopavanjima u srednjem Banatu otkriveni su ručni žrvnjevi koji vremenski pripadaju vinčanskoj kulturi i datiraju od 5500. do 4700. godine stare ere. Izrađivani su od kamena elipsoidnog oblika i rastirača od kamena, uglavnom okrugle forme. Pronalaženi su u stambenim objektima, a služili su za mlevenje žita i svakodnevne potrebe ukućana.

- Bogatoj arheološkoj zbirci zrenjaninskog Muzeja pripadaju i srednjovekovni žrvnjevi iz 11. veka otkriveni na lokalitetu Matejski brod, kod Novog Bečeja. Ovaj kameni žrvanj sastoji se od dva okrugla diska sa perforacijom. Drveni štap odgovarajućeg oblika stavljao se kroz obe rupe diskova, a zrnevlje se nalazilo između njih. Okretanjem štapa mrvilo se zrnevlje i dobijalo brašno - objašnjava Marinković.

- NAJSTARIJI tip mlinova u Banatu su vodenice. Građene su pored reka jer su funkcionisale na vodeni pogon. U ovom delu Banata podizane su na Tisi, Tamišu i Begeju. Počeci gradnje vodenica mogu se pratiti od polovine 16. veka. Jedan izvor nastao 1573. govori da je veliki vezir Mehmed-paša Sokolović podigao "u varoši Bečkereku, na reci Begi, mlin od četiri kamena".

- Pored ove vodenice, imamo podatak da su na Tamišu postojale tri (iz 1740. godine sa dva kamena) kod Jaše Tomića, jedna kod Botoša, vlasništvo kneza Tomaševca i jedna u Uzdinu, izgrađena početkom 20. veka. Dva vodenička kamena, koja dokazuju postojanje vodenice na Tamišu u blizini tog naselja, nađena su 1998. u ataru sela Boka - iznosi Marinković, koji je na izložbi detaljno predstavio upravljanje vodenicama i život vodeničara.

Nekadašnje vetrenjače u Kumanu / Foto "Vetrenjače nekad i sad"

PORASTOM populacije i razvitkom poljoprivrede, ukazala se potreba za izgradnjom novih, pristupačnijih, bržih mlinova koji bi namirivali lokalno stanovništvo. Vodenice su na rekama postale smetnja i morale su biti uklonjene, a najduže su se zadržale na Tisi. Na kraju, skroz su ih potisnule suvače - ekonomski objekti, prvi mlinovi na pogon stočne vuče. Javljale su se širom Vojvodine početkom 18. veka, a najstarija u Banatu datira iz 1727. i podignuta je u Pančevu. Srednji Banat preplavile su u 19. veku, a najviše ih je bilo u Melencima, više od 30, u Novom Miloševu 24, Velikom Bečkereku 18, Karlovu 17.

- Jedina suvača koja je sačuvana do danas nalazi se u Kikindi i podignuta je 1899. godine, a u funkciji je bila sve do 1945. Proglašena je 1951. za kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju. Zavod za zaštitu spomenika kulture na ovom nepokretnom kulturnom dobru izvršio je konzervatorske i restauratorske radove 1990. Ova suvača ujedno predstavlja omaž svim mlinovima ovog tipa, kojih je na ovim prostorima bilo najviše. Na osnovu kikindske može se opisati izgled i funkcija ostalih suvača - iznosi autor izložbe.

SUVAČE su ustuknule pred vetrenjačama, a kako saznajemo od Marinkovića, najstarija u Banatu podignuta je 2. oktobra 1794. Sazidao ju je Agošton, sin banatskog veleposednika Isaka Kiša, na posedu u Elemiru, selu koje je njegov otac kupio 1781. Agošton Kiš, boraveći u Holandiji 1794. godine, video je vetrenjače i shvatio važnost jednog ovakvog ekonomskog objekta za život ljudi. Stoga je unajmio holandske majstore i sazidao vetrenjaču u Elemiru. Od tog vremena vetrenjače počinju naglo da se podižu širom Vojvodine uporedo sa razvojem zemljoradnje i proizvodnjom žita. Prema mapi Torontalske županije iz 1896, na teritoriji srednjeg Banata nalazilo se 35 vetrenjača, najviše u Novom Miloševu - šest.

- Nažalost, preostale su samo dve - u Belom Blatu i Bošnjakova vetrenjača u Melencima. Bošnjakova je izgrađena 1899. Graditelj nije poznat, bila je vlasništvo nekoliko porodica, a potom ju je 1944. kupio Ljubomir Bošnjak. Država je preuzela vlasništvo nad ovom vetrenjačom 1970. godine, otkupila je opština Zrenjanin i stavljena je pod zaštitu države. Rekonstrukcija započeta 2007, međutim, nije završena i objekat je u prilično lošem stanju. Gore je prošla Kišova vetrenjača, takođe u Melencima, koja je trebalo da se nađe u Etnografskom muzeju i postavi u okviru etno-parka pod Avalom. Zbog "prepucavanja" nadležnih, ovaj spomenik kulture od velikog značaja, nestao je sa lica zemlje - kaže Marinković, koji je 2004. napravio poslednji snimak ove vetrenjače pre njenog urušavanja.

Suvača u Kikindi, podignuta 1899. godine, proglašena je 1951. za kulturno dobro / Foto D. Marinković

KRAJEM 19. veka, vetrenjače postepeno ustupaju mesto industrijskim mlinovima, koji su bili jačih kapaciteta, sa većom snagom i brzinom vršili mlinsku proizvodnju, a nisu zavisili od vremenskih uslova kao vetrenjače. Industrijski mlinovi ujedno su predstavljali početak industrijalizacije na prostoru srednjeg Banata, a znatno su doprineli razvoju Zrenjanina, Kikinde, Vršca, Bele Crkve, Pančeva, kao i manjih mesta. Zanimljivo je da su mnogi i danas u funkciji, a neki su konzervisani i predstavljaju dragocenost kulturne baštine i industrijskog nasleđa.