SUSRET SA ISTORIJOM: Hrvati nisu hteli u srpsku vojsku

SRBIJA i Srbi, koji su još na početku Prvog svetskog rata za svoje ratne ciljeve postavili ujedinjenje svih Slovena u jednu državu, donošenjem Niške deklaracije 7. decembra 1914. godine, novu državu su, sasvim prirodno, osećali kao svoje delo i trudili se tokom sledećih decenija da se ta tekovina sačuva. Nasuprot tome, Hrvati i Slovenci ujedinjenje su shvatali ka jedini i najbolji način da ih savezničke sile više ne smatraju podanicima propale Austrougarske. Oni su zajednicu sa Srbijom doživljavali kao prelazni put u ostvarenju svojih nacionalnih ciljeva.

Već samo formiranje Srpskog dobrovoljačkog korpusa, u leto 1916. godine u Rusiji, ukazivalo je da će nova država biti potresana velikim problemima. To potvrđuje i istoričar Dragoslav Janković, koji konstatuje da su "dobrovoljci bili barometar pravog raspoloženja hrvatskog i slovenačkog naroda u prvom kolektivnom susretu sa Srbima u toku Prvog svetskog rata". Svi oni problemi koji su opterećivali odnose između Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevini Jugoslaviji, mogli su se uočiti u ovoj dobrovoljačkoj jedinici. Svako ko je imao iole političkog sluha mogao je, iz ponašanja vojnika i oficira, Slovenaca i Hrvata, pripadnika austrougarske vojske, izvući korisne pouke za budućnost.

HRVATI i Slovenci, austrijski vojnici, od kojih je većina učestvovala na srpskom ratištu, gde su mnogi od njih činili grozne zločine nad ženama i decom i nije im padalo na pamet da se predaju, postali su zatim ruski zarobljenici. Jedini način da se izbave iz zarobljeništva je bio da dobiju status srpskih dobrovoljaca.

PROČITAJTE JOŠ: SUSRET SA ISTORIJOM: Zašto je Draža popularniji od maršala Tita

Međutim, stavovi hrvatskih i slovenačkih političara u Jugoslovenskom odboru u Londonu, koji je formalno zastupao interese Južnih Slovena iz Austrougarske, bili su različiti od stavova srpske vlade u pogledu ciljeva i zadataka Srpskog dobrovoljačkog korpusa. Dok su vlada i vrhovna komanda na Krfu smatrali da su dobrovoljci neophodni za popunu desetkovane srpske vojske, uoči operacija na Solunskom frontu, hrvatskim predstavnicima u Jugoslovenskom odboru, formiranje ovog korpusa trebalo je da posluži za postizanje njihovih političkih ciljeva. Svrstavanje bivših austrougarskih vojnika u jednu srpsku jedinicu trebalo je, naime, da pokaže spremnost hrvatskog i slovenačkog naroda da napusti svoje dotadašnje pokrovitelje - Habzburšku monarhiju i nemačko carstvo i da se priključi silama Antante (Rusije, Engleske i Francuske), čija je pobeda bila na vidiku.

Srpski vojnici kod Murmanska

ANTE Trumbić, predsednik Jugoslovenskog odbora, 19. aprila 1917. godine uputio je pismo predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću, u kojem mu je otvoreno saopštio: "Ne žalimo žrtve našeg (hrvatskog) naroda u ovome ratu za našu zajedničku stvar... ali želimoda te žrtve budu iskorišćene, što je više moguće, za naš politički cilj, jer se krv u ratu ne proliva zato da se ratuje, nego zato da se postigne cilj, kome su žrtve namenjene."

I u drugim slučajevima, vezanim za nastojanja srpske Vrhovne komande da se formira pomenuti korpus, iskrsavale su na videlo, ne samo razlike u shvatanju srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara, u pogledu "zajedničkih ciljeva" nego su se ispoljili i različiti politički interesi. Veliko razočaranje je nastalo kada se nisu ispunila Trumbićeva obećanja da će se "na hiljade Hrvata i Slovenaca" koji su kao iseljenici živeli u Americi i Kanadi prijaviti u srpske dobrovoljačke jedinice. Na Krf je, naime, iz Amerike stiglo samo 200 Hrvata i još manje Slovenaca, dok je u ovom dobrovoljačkom transportu bilo više od 4.000 Srba. Uverenje, ili, možda iluzija, Nikole Pašića da su "Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena" i da imaju jedan zavičaj, bilo je ozbiljno uzdrmano kada mu je Trumbić pismeno saopštio razloge zašto se njegovi saplemenici nisu u dovoljnom broju odazvali pozivu da se upišu u dobrovoljce:

"Shvatite da je kod srpskih elemenata izvan otadžbine mnogo lakše imati uspjeha kada se radi za pomoć Srbiji, jer već samo ime dovoljno je da im objasni stvar i pobudi oduševljenje za nju. Ali, to nije dovoljno za rad kod Hrvata i Slovenaca, osobito kod nas, kojima, kad ih se zove u dobrovoljce, treba uliti uvjerenje da se ne radi samo o zasebnoj srpskoj stvari, već i o njihovoj i da se borba, u koju ih se zove, vodi za oslobođenje i njihovog zavičaja, jednako kao i onoga njihove srpske braće."

KADA je posle niza peripetija Srpski dobrovoljački korpus konačno formiran, uz veliku podršku ruskog cara Nikole II, međunacionalni problemi u njemu, ne samo da nisu otklonjeni nego su se zaoštrili. Malobrojna "slovenska katolička braća" iz Habzburške monarhije koja su pristupila ovoj jedinici ispoljila su nepoverljiv i netrpeljiv stav prema srpskim oficirima i vojnicima. Mada je u Korpusu bilo 90 odsto Srba, novopridošli dobrovoljci su zahtevali da se ova jedinica više ne zove "srpska", nego "jugoslovenska". Postavljali su i druge zahteve, koji su odisali šovinizmom i verskom netrpeljivošću. U tom pogledu karakterističan je "ultimatum" koji su hrvatski i slovenački dobrovoljci iz 4. puka II dobrovoljačke divizije uputili komandantu Korpusa generalu Mihailu Živkoviću u kojem su zahtevali sledeće:

"1. Korpus mora da se zove Jugoslovenski.

2. Da se odvoje hrvatski i slovenački vojnici od srpskih i da se formiraju zasebni pukovi sa istonacionalnim oficirima;

3. Da se ne mješaju katolici i pravoslavni;

4. Da se Korpus nikako ne smatra vojskom pravoslavne Srbije već zasebnom jugoslovenskom revolucionarnom vojskom, kojoj je jedini zadatak da bude realna političko-vojnička baza u budućim mirovnim pregovorima, poslije završetka Prvog svjetskog rata."

PROČITAJTE JOŠ: SUSRET SA ISTORIJOM: Srbija vekovima razapeta između istoka i zapada

NEKE od ovih zahteva srpska vlada je usvojila po hitnom postupku. To se, pre svega, odnosilo na traženje hrvatskih i slovenačkih oficira da im se priznaju činovi koje su imali u Austrougarskoj vojsci i da im se plate izjednače sa srpskim oficirima. I pored toga što je udovoljeno mnogim njihovim željama, veći broj Hrvata i Slovenaca napustio je Korpus i vratio se u zarobljeničke logore. Više su voleli da budu ruski zarobljenici nego srpski vojnici.

General Mihailo Živković

Inače, storija o Srpskom dobrovoljačkom korpusu više je nego zanimljiva. Po sporazumu srpske i ruske vlade u leto 1915, Rusija je počela Dunavom da šalje dobrovoljce u Srbiju. Stupanjem Bugarske u rat na strani centralnih sila, onemogućeno je prebacivanje dobrovoljaca u Srbiju. Njihovo okupljanje u Rusiji je nastavljeno, pa je u Odesi novembra 1915. osnovan Srpski dobrovoljački odred, koji je početkom 1916. imao oko hiljadu vojnika i oficira. Prva srpska dobrovoljačka divizija je osnovana 16. aprila 1916. i brojala je 18.868 vojnika. Ona je uključena u sastav 47. ruskog korpusa i upućena na front u Dobrudži. Uz ruske i rumunske trupe, divizija se borila protiv udruženih nemačkih, bugarskih i turskih jedinica od 24. avgusta do 16. oktobra 1916.

UPRKOS velikim gubicima koje je pretrpela Prva srpska dobrovoljačka divizija, priliv dobrovoljaca se nastavio, pa je osnovana i Druga srpska dobrovoljačka divizija, a od te dve divizije je osnovan Srpski dobrovoljački korpus, na čijem je čelu bio spomenuti general Mihailo Živković. Štab korpusa je bio u Odesi, dok su štabovi Prve i Druge divizije bili u Voznesensku i Aleksandrovsku. U Odesi je od 17. aprila 1917. pa do 1918. godine izlazio časopis "Slovenski jug", u kom je izlagan program za osnivanje ujedinjene države Južnih Slovena.

Car Nikolaj II vrši smotru srpskih dobrovoljaca

Do Februarske revolucije, u korpusu se našlo oko 40.000 vojnika. Zbog revolucionarnih previranja u carskoj Rusiji, počeo je da se osipa broj vojnika, pa je u leto 1917. u njemu ostalo 20.000 vojnika. U vreme Oktobarske revolucije i Ruskog građanskog rata, veliki broj pripadnika ove formacije je aktivno učestvovao na strani boljševika.

Krajem leta 1917, Prva srpska dobrovoljačka divizija je ponovo poslata u Dobrudžu, ali je povučena zbog nezadovoljstva vojske. Druga divizija, i deo prve divizije, preko Sibira su prebačene u Dajren, a odatle britanskim brodovima na Solunski front. Na Solunski front je stiglo oko 12.500 vojnika.