Beogradske priče: Čudesni slojevi dorćolske arheološke torte

NA mestu koje poznaju svi Beograđani, "na susretu" ulica Tadeuša Košćuška i Cara Dušana, "kada šina zavije" ispod Zoološkog vrta, svaka civilizacija koja je vladala ovim gradom ostavila je poneki trag.

Hiljadama godina je ovaj deo bio atraktivan njegovim stanovnicima, dunavski talasi su dopirali mnogo bliže današnjem centru negoli sada, i sve je izgledalo mnogo drugačije.

Ovoga puta su "Beogradske priče" doprle do ekipe stručnjaka iz Arheološkog instituta koji otkopavaju ostatke stare sinagoge u Ulici Visokog Stevana. Pored toga što smo saznali mnogo o prvoj jevrejskoj bogomolji u gradu, svatili smo i koliko je ovaj kraj prepun ostataka različitih civilizacija.

PROČITAJTE JOŠ - Traže ostatke stare sinagoge na Dorćolu (FOTO)

Kako kaže naučni savetnik ovog instituta dr Marko Popović, ozbiljna istraživanja na ovom mestu započeta su 1978. godine. I tada su, kako kaže dr Popović, stručnjaci videli celu "arheološku tortu" sa svim njenim raskošnim slojevima. Na tom mestu trag su, pored Jevreja i njihove sinagoge, "ubeležili“ i srednjovekovni graditelji, locirani su tragovi života i predmeti iz 15, a potom i iz 13. veka, da bi na najnižem sloju bili rimski grobovi.

PROČITAJTE JOŠ - Beogradske priče: Crkve kao domovi predaka

Svi koji su ikada vladali gradom, nekako su se "udružili" da ostave svoje tragove na ovom mestu...

SMRTONOSNI APRIL

- Sinagoga je srušena u nemačkom bombardovanju aprila 1941. godine - počinje priču arheolog dr Vesna Bikić. - Pretpostavljamo da je ovde prva sinagoga mogla da bude podignuta još sredinom 16. veka. Ona je prethodila ovoj bogomolji, bila je skromnije konstrukcije, da bi potonja bila napravljena 1819. godine. Svoj konačan izgled dobila je pošto je starom hramu dodata apsida, a sa druge strane predvorje sa novim, širim ulazom. Tako je ovo jevrejsko zdanje u stvari bilo jedan od prvih objekata u Beogradu posle Drugog srpskog ustanka i ustanovljavanja Kneževine Srbije 1819. godine.

Vraćamo se u same početke formiranja jevrejske zajednice u našem gradu, i dr Bikić podseća na prvo osmansko osvajanje grada 1521. godine.

- Tada su se stekli uslovi da se prognani Jevreji iz Španije nasele ovde. To su bili Sefardi. Već sredinom 16. veka oni imaju organizovanu zajednicu u Beogradu. Turci ih nisu proganjali, već su im dopuštali da se bave trgovinom. Zato pretpostavljamo da je prva sinagoga ponikla na ovom prostoru već u to vreme.

Oko sinagoge se polako razvijala jevrejska mahala. Tadašnji trgovci procvat svog poslovanja doživljavaju sredinom 17. veka.

- Sinagoga je prvi put stradala 1688. godine, u vreme austrijskog osvajanja Beograda - podseća dr Bikić. - Niko je nije namerno rušio, već je bila oštećena zbog borbi koje su bile veoma burne. Do njene obnove dolazi tokom ponovne austrijske okupacije grada (1717-1739), ali nam još nije poznat obim tih radova. Tada je građevina bila manja, što se vidi na starim istorijskim planovima. Potom sinagoga strada još jednom, u Prvom srpskom ustanku, takođe zbog siline borbe koja se vodila na ovom prostoru.

Najzad, građevina je obnovljena 1819. godine, kao znatno veća i lepša.

POČETAK GRADA

URBANIZACIJA ovog dela Dorćola dovodi se u vezu s vladavinom kralja Stefana Dragutina, koji je dobio Beograd na upravu zbog svojih rodbinskih veza sa Ugarima i venčanja sa princezom Katalinom.

- To je početak naseljavanja i urbanizacije na Dorćolu, tokom 13. i 14. veka. Potom, u doba despota Stefana, taj proces dobija pun zamah. Nastavlja se i u doba potonje, mađarske vlasti, do dolaska Turaka.

Do ovih saznanja naučnici dolaze putem dokumenata o prvim turskim popisima stanovništva, koji su sprovedeni 1521-'23, 1528-'30. i 1936. godine.

foto Z.Jovanović

- Na ovom mestu bilo je upisano 27 dućana, od kojih je za šest zabeleženo da su bili ruševni, što govori o njihovom starijem poreklu. Na ovom mestu u to doba, pored jevrejske, nastaju i turska i srpska mahala, i ovaj prostor postaje trgovački centar Beograda. Interesantno, srpska mahala na trgu se drugačije zvala "Papashane", što bi značilo "Mahala popove kuće".

Dakle, glavni trg u varoši nalazio se na raskršću današnjih ulica Tadeuša Košćuška, Dušanove i Donjogradskog bulevara, odnosno Ulice vojvode Bojovića. U to vreme, tu se nalazila i glavna vaga.

- To znači da je ovde bilo najvažnije beogradsko trgovačko mesto i da su tu bili mereni svi proizvodi koji su bili dovoženi u grad. Pored nje se nalazio karavansaraj Mehmed-paše Sokolovića, dakle trgovačko odmorište, kao i bezistan.

RUŠENjE ZIDOVA

U BOMBARDOVANjU 1941. godine jevrejska sinagoga je uništena i tokom rata niko nije dirao ruševine tog zdanja. Beogradski Jevreji su doživeli užasnu sudbinu koju su im namenili Nemci prilikom "konačnog rešenja jevrejskog pitanja", kada je više od šest hiljada pripadnika ovog naroda bilo mučki ubijeno. Bili su odvedeni u logor na Starom sajmištu, da bi ih kasnije, u najvećem broju, pogubili u kamionima, takozvanim dušegupkama, a potom ih pokopali u masovnoj grobnici u Jajincima.

- Posleratne vlasti su zatekle ruševine starog zdanja, a relativno visoke zidove koji su ostali među ruševinama jednostavno su "izravnali" do tadašnjeg nivoa tla - dodaje naša sagovornica. - Sve je zatrpano, a na mestu hrama nikli su jedna baraka napravljena za vojne potrebe, parkić i košarkaško igralište.

Rimski skelet ,Izvor: Ž. Škalamera, M. Popović, Godišnjak grada Beograda, 1978.

U suštini, ovi privremeni objekti su "sačuvali" nalazište. Tada su obnovljena arheološka istraživanja pod rukovodstvom dr Marka Popovića, kada je otkrivena i apsida sinagoge, a ukazali su se i stariji kulturni slojevi.

- U susednim ulicama je bilo tragova preistorijskih slojeva, verovatno još iz gvozdenog doba - dodaje dr Bikić. - Na samoj lokaciji sinagoge, u dubini su otkriveni i rimski grobovi, kao periferni deo mnogo veće nekropole koja se prostirala gornjim delom današnjeg Dorćola.

MATRICA

SVAKI vek je na neki način ostavio svoj trag na ovom prostoru, pa tako naši sagovornici izdvajaju i ostatak srednjovekovne matrice za livenje ikonice sa likom Hrista.

Uz dr Vesnu Bikić i dr Ivana Bugarskog, tu je i arheolog Milica Tomić, koja nam "dopričava" još jednu pripovest u vezi sa ovim mestom.

- U toku iskopavanja našli smo ovaj interesantan predmet koji potiče s kraja 14. veka - objašnjava dr Bikić. - U tadašnjem, srednjovekovnom naselju našli smo kalup koji je služio za izlivanje rustične ikone s Hristovim likom.

foto Z.Jovanović

BEZISTAN

TURSKU reč "bezistan" mlađim Beograđanima najlakše bi bilo objasniti upoređujući je sa savremenim, anglosaksonskim pojmom "šoping mol".

Naime, u doba pre nekoliko vekova, u vreme Mehmed-paše Sokolovića, bezistani su bile građevine kvadratnog oblika sa nizovima trgovačkih radnji.

Izvor: Ž. Škalamera, M. Popović, Godišnjak grada Beograda, 1978.

HRAM

UZ dr Vesnu Bikić i dr Ivana Bugarskog, tu je i arheolog Milica Tomić, koja nam "dočarava" izgled sinagoge. Dimenzije od 35 puta devet metara govore o prilično velikoj građevini, koja je imala pod od tankih mermernih ploča. Arhitektonski, hram je bio relativno skroman, bez mnogo ukrasa.

Kako objašnjava naša sagovornica, sa starih fotografija naučnici znaju da je sinagoga imala drvene klupe, a u apsidi, ispred niše za toru, bio je uzdignut prostor do kojeg su vodila četiri stepenika, koji se i danas vide.

- U toku najnovijih iskopavanja utvrđeno je nekoliko nivoa obnove poda, i to opekama različitog formata - kaže Tomić. - Već se jasno odvaja poslednja građevinska faza i intervencije na ulazu koje datiramo duboko u 20. vek, jer je primećena upotreba betona.

Izvor: Ž. Škalamera, M. Popović, Godišnjak grada Beograda, 1978.

NE DIRAJTE DUD!

TOKOM iskopavanja ostataka stare sinagoge, arheologe je prijatno iznenadilo vrlo živopisno sećanje mnogih starijih Beograđana iz komšiluka, dragovoljnih da pomognu naučnicima. Kako objašnjava dr Ivan Bugarski, rukovodilac radova na terenu, nedavno je na nalazište došao gospodin od 88 godina koji se predstavio kao Đorđe Đorđević, reditelj. - Njegova priča je dirljiva i vratila nas je direktno u predratno vreme, kada je sinagoga bila u punom sjaju - kaže dr Bugarski. - Đorđević je sin pravoslavnog sveštenika, ali su mnogi njegovi drugari bili Jevreji, sa kojima je išao u školu. Nažalost, od 18 prijatelja iz školske klupe, rat su preživela samo njih trojica. Kada je video da radimo pored velikog duda, zavapio je da nipošto ne diramo to drvo, jer je tamo kao dete igrao klikere sa svojim jevrejskim drugovima. Dabome, niko neće dirati dud. On je na tom mestu kao vanvremensko drvo života koje treba da nadživi naše krhke sudbine.

DOBRE KOMŠIJE

OD samog dolaska Sefarda u Beograd, Srbi i Jevreji su imali odličan, komšijski odnos. Svi hroničari koji su beležili sećanja i običaje u vezi s našim gradom isticali su bliskost dvaju naroda.

Postojalo je pravilo da bi o jevrejskim praznicima Srbi odlazili kod svojih komšija na subotnja slavlja i proslave Roš hašane, jevrejske Nove godine, što su im ovi srdačno uzvraćali kada bi Beograđani obeležavali slavu, uskršnje i božićne praznike. Najzad, "Beogradske priče" su već pisale o podatku dobijenom u Jevrejskom istorijskom muzeju, da su svoje sugrađane Beograđani prepoznavali kao "Srbe Mojsijeve vere" i da su gradski Jevreji izginuli u Prvom svetskom ratu, u srpskim uniformama, jednako jezivo kao što je to usud namenio i Srbima. Naši sagovornici i sada ističu savršenu saradnju sa ovom institucijom, kao i Jevrejskom opštinom, u želji da saznaju pravu istinu o sinagogi.

RIMLjANI

TOKOM radova na iskopavanju ostataka sinagoge još iz 1978. godine, ispod temelja su arheolozi pronašli rimski grob. Kako podseća dr Marko Popović, to nije neočekivano, naprotiv, jer su rimski grobovi pronalaženi i u ulici Braće Baruh, kao i nedaleko odatle, unutar današnjeg Zoološkog vrta, gde je pronađena grobnica zidana od opeka.

- Dunav je u to vreme dopirao mnogo više - podseća dr Popović. - Rečni talasi su stizali čak do današnje Ulice Mike Alasa.