ZLATIBORSKA ENCIKLOPEDIJA MRTVIH: Kapitano delo poznatog etnologa Bose Rosić

Nema na ovom svetu arhiva ni crkvenih krštenica, enciklopedija ni tolikog pamćenja, koji su nam ovo znanje mogli dati: posle višedecenijskih istraživanja, pred čitaocima se ovih dana pojavio prvi od tri toma knjige „Večne kuće zlatiborske“, čuvenog našeg etnologa Bose Rosić.

Bosa Rosić

 Jedinstvena studija u srpskoj i balkanskoj etnološko – antropološkoj literaturi, ova „zlatiborska enciklopedija mrtvih“, obimna je istorija o svim ljudima i dušama počivšim u zlatiborskom kraju (današnja teritorija opštine Čajetina) a na znanje i ponos živima i onima koji će tek roditi.

 Zlatiborska enciklopedija mrtvih obuhvata svih 110 grobalja rasutih na 647 kvadratnih kilometara, 12.500 sačuvanih spomenika i 37.000 imena na njima uklesanih. Većeg i tačnijeg popisa Zlatiboraca nema, ni bistrijeg izvora za žive potomke koji sada s lakoćom mogu prebirati po svom rodoslovu.

Sve to nastalo je istraživanjem ovdašnjih grobalja, na jedinom mestu gde se svi kojekuda rasuti rođaci, sreću. Tu je Bosa Rosić svaki grob fotografisala, popisala sva imena, epitafe, natpise i podatke, dala opise i karakteristike, zapisala iskaze meštana i sve detalje. Imala je kao autor istraživanja pomoć etnologa - saradnika Ivane Todorović, fotografa Zorana Domanovića, istoričarke umetnosti Biljane Šukilović i arhitekte Tašane Šukilović. Na kraju, načinjeni su i panoramski snimci grobalja iz drona, gde je pomoć inženjera Mirka Blagojevića i Milića Simića, bila dragocena.

- Da bi se ovo izobilje podataka sačuvalo i drugi vidovi života su dati. Tako je u knjizi predstavljen celokupan privredni, kulturni i društveni život Zlatiboraca od najstarijih vremena, od prvog istorijskog pominjanja do savremenog doba. Svako selo ili zaselak su opisani, zastupljena su sva groblja sa katastarskim parcelama i snimcima, pobrojani su spomenici svake familje, istaknuti su spomenici karakteristični po zanimljivim tekstovima, spomenici ratnicima, izuzetnim ličnostima… - objasnila je etnolog Bosa Rosić – Sva digitalna građa biće predata novoosnovanom Muzeju opštine Čajetina, na Zlatiboru.

- Tradicija zatomljena nekoliko vekova, posle oslobođenja od Turaka naglo je procvetala. Nepismeni seljaci iz busača, savradaka i kulača, počeli su da grade na stari način. Starovlaška domaćinstva bila su najčešće dvojna, u nižim delovima bilo je stanište sa kućom i okućnicom, a u planinama gde se boravilo leti građene su manje kolibe sa mlekarima, grijalicama, torovima… Jedan stan Zlatiborca ima više objekata: glavnu kuću na sredini, oko nje nekoliko zgrada, pa mlekar, ambar, pekaru, a izvan ove okućnice nalazile su se košare i svinjci, jagnjičari i torovi…

Nedaleko od imanja, rasla su vremenom i groblja – naših predaka „sela šarena“, sveta mesta i „večne kuće“ sazdane od želje za večnošću ili makar za trajanjem, mesta pažljivo birana na nekom osunčanom bregu ili blizu izvora „ni blizu ni daleko od naselja“, na pomješću – zgodnom mestu… Na srpskom balkanskom prostoru, vladari podižu crkve – zadužbine kao grobna mesta a imućni i važni počivaju pod kamenim položenim pločama. Običan narod, grobove svojih obeležavao je drvenim spomenicima, zato su sačuvani grobovi pre 19. veka prava retkost, nestali su zauvek čitavi „gradovi mrtvih“ a, danas su mahom sačuvani oni iz 19. i 20. veka. Prvi nadgrobni spomenici po oslobođenju, bili su položenih ploča, nastali su po uzoru na srpske srednjovekovne. U ovom periodu, čitavi delovi groblja pripadaju jednoj familiji, grobnice su individualne kako su u selu srodničke kuće stajale, takav je poredak često „preslikan“ na groblje…

- Vidljivih ostataka kamenih obeležja, srednjevekovnih, ima skoro u svakom selu, u Krivoj Reci, Stublu, Jablanici, Šipoviku, Mačkatu… Stećci su pronađeni, jedan u porti crkve u Mačkatu, dva u Semegnjevu. Bilo je pokušaja da se od lokalnog kamena naprave umetnički dobro oblikovani spomenici, jedan od njih nalazi se na groblju u Cigli (Jablanica): najstariji spomenik na groblju podignut je prvodoseljenom popu, po kome su Popovići iz ovog sela dobili prezime. Prvi kameni spomenici po oslobođenju imali su oblik krsta ili su bili bez znaka, a kasnije su kupovani iz studeničkog Radočela, izrađeni od belog mermera a na našem području ima ih bez ikakvog obeležja osim svog oblika krstolikog, i onih sa uklesanim likom bez ikakvog teksta. Studenički čikirizi su kamen sekli, tovarili na konje i prodavali po čitavoj Srbiji – objašnjava etnolog Bosa Rosić – Mnogi od ovih spomenika bili su namenjeni za više osoba, lik je uvek okrenut prema zapadu, urezani su simboli i ukrasi. Tek posle druge decenije 20. veka, sve se urezuje na istočnoj strani.

Zbog majdana kamena peščara širom Dragačeva, tokom 19. i 20. veka spomenici od ovog materijala preplavili su celo područje, a njihova izrada postala je svojevrsna narodna umetnost. Čačanski pesnik Branko V. Radičević je ovu umetnost „krstio“ u „Plavoj liniji života“, jednoj vrsti ovih spomenika, ovim kamenim vojnicima dao je ime – krajputaši.

Pred ovim spomenicima uvek bi trebalo zastati, zbog „susreta“ sa vojnikom stradalim daleko od doma, zato što su ovakvi spomenici retkost, ali i zbog onoga što se na njima više ne vidi: danas jednobojni, vremenom patinirani kameni spomenici, u vreme nastanka krasile su jake i svetle boje: bela, žuta, plava i crvena. Iz „šarenog sela“ gledaju na nas ljudi - preci, njihove ptice, izvija se uvis bilje oko sačuvanih likova…

- Danas, zlatiborska „sela šarena“ gušće su naseljena od običnih u kojima se živi: na istraženom području ima 105 grobalja, više od 12.500 spomenika jer su na mnogim urezana imena više pokojnika – dodaje Bosa Rosić – U minulim vremenima, Zlatiborci su s mukom prehranjivali porodice, a neki viši i ne sasvim jasni motivi podsticali su ih da dostojno obeleže grobove predaka, radi toga je neretko prodavana i poslednja krava, hraniteljica. Urezivanje slova, bilo je skupo.

Foto: Боса Росић

POGLEDAJ GALERIJU

- Svojim kratkim tekstovima, govorili su spomenici mnogo, ukrasi govore o čistoj ljubavi, otkrivajući ožalošćenu dušu potomaka. Danas nadgrobni spomenici, raznih boja uvoze se iz Švedske, Kine, iz afričkih zemalja… Slova, neretko automobile i kamione sada urezuju mašine, a pod imenom najčešće stoji „zahvalna porodica“, valjda se misli da je to otmeno – kaže autorka kapitalnog dela, zlatiborske „enciklopedije mrtvih“ – Na starim našim spomenicima, pročitaćemo: u Stublu, da tu počiva „devojka lepe pameti“. Na groblju Bijeli kamen u Alinom potoku, sin Nenad podigao je spomen svojoj majci koja je verovatno umrla na porođaju i ispisuje: „Tvoje oči nisam video, tvoj glas nisam čuo, tvoja me ruka nije pomilovala, tvoja me majka odnegovala, sa bolom zbog tebe, i njoj sam zahvalan“.

Jedan spomenik u Gostilju, visok, podignut je kada se upokojila Cmiljka koja se lepo naživela, ali za života nije podigla spomenih svom sinu, dvadesetogodišnjem Milovanu, stradalom u ratu. Drugi sin podiže spomen majci: „Cmiljka Vuksanović, živela 94.g. Spomen pod. Sin Milutin i sna Zlata – sin Milovan umro u Štipu 1915. kao vojnik u 20. god.“ Tako se Milutin odužio svom bratu, četrdeset godina posle njegovog stradanja...

I tako redom, od sela do sela, iz „kuća šarenih“ progovara sećanje na svakog od 37.000 počivših Zlatiboraca.

To zlatiborsku „enciklopediju mrtvih“ posvećenu senima ovdašnjih ljudi, jedinstveno delo ove vrste, preporučuje znatiželjnim potomcima, radi izučavanja opšte ali i pojedinačne - porodične istorije. To je i živo ogledalo, i svojevrsni leksikon svih zlatiborskih sela, svih familija, ostavljeno u amanet svom narodu i budućim istraživačima.

BOSA ROSIĆ, ETNOLOG

Poznati etnolog iz Užica Bosiljka Bosa Rosić, zajedno sa Dobrilom Smiljanić presudno je uticala na stvaranje jedinstvene kulturne oaze, danas poznate kao - Muzej na otvorenom „Staro selo Sirogojno“. Pored organizovanja proizvodnje, održavanja kurseva za opismenjavanje i edukaciju pletilja, komercijalno - propagandnih poslova, organizovala je 40 umetničkih izložbi najznačajnijih umetnika ondašnje Jugoslavije, 50 književnih i umetničkih (dramskih) susreta u Sirogojnu, brojne TV emisije o selu i radu sa pletiljama, u kojima je bila ili koscenarista ili pomoćnik reditelja. Našu zemlju predstavljala u velikim svetskim centrima: Parizu, Lionu, Briselu, Moskvi, Novosibirsku, Rimu, Štokholmu... Godinu dana je provela u Engleskoj, na Kembridžu na usavršavanju. Kao etnolog, bila je na čelu tima i rukovodilac svih izvođačkih radova na projektu tadašnjeg Etno parka Sirogojno. Još tada, Sirogojno je proglašeno spomenikom kulture od izuzetnog značaja za srpski narod.

Od kraja 1999. godine bila je viši kustos u Narodnom muzeju u Užicu, u ovom, ali i u drugim muzejuma bila je autor brojnih projekata i izložbi. Iako je od 2009. godine u penziji, kao muzejski savetnik etnolog, svoj rad na novim projektima nastvalja preko Narodnog muzeja Užice, Priboj, Prijepolje i Narodnog muzeja iz Beograda. Objavila je nekoliko desetina stručnih radova, vrednih knjiga i monografija. Izdvaja se projekat „Groblja i nadgrobni belezi u susednim zemljama“, u okviru SANU. Dobitnik je brojnih priznanja među kojima je i prestižna „Vukove nagrade“ Kulturno – prosvetne zajednice Srbije za izuzetan doprinos na polju širenja kulture, obrazovanja i nauke.

U svakodnevnom životu, Bosa Rosić je epicentar, ljudska sila oko koje se okuplja ono vredno i okupljaju oni posebni, dela i ljudi dakle, „osuđeni“ na neprolaznost i trajanje.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije