EKSKLUZIVNO! POD OZNAKOM "F-183": Pronađen dokument koji na nov način osvetljava tragičnu novosadsku raciju

MALO je događaja u našoj burnoj istoriji koji se, ma kako tragični, nisu spotakli o naše docnije visoke ideološke bedeme i samim tim dugo su ostali s one strane kolektivnog sećanja.

Dr Nebojša Kuzmanović, direktor Arhiva Vojvodine / Foto D. Dozet

Mnoge od tih tragedija nikada nisu potpuno istražene. Izuzetak nije ni Novosadska racija iz 1942. godine, kada su mađarski fašisti na prostoru Južne Bačke za mesec dana, na najsvirepiji način, poubijali ili pod zaleđeni Dunav gurnuli oko 4.000 Srba, Jevreja i Roma, zatirući, pritom, čitave porodice.

Tek ovih dana u Arhivu Vojvodine u Novom Sadu otkriven je elaborat pod oznakom "F-183" iz 1960. godine pod nazivom "Komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Vojvodini - Novi Sad" koji svedoči da su žrtve mađarskih fašista u raciji u Bačkoj, pored Srba, Jevreja i Roma bili i - Slovaci!

PREMA tim podacima, do sada nepoznatim i srpskim i slovačkim istoričarima, u Raciji i u konclogorima ubijen je 191 Slovak, na prisilnom radu živote je izgubilo njih 111, a tim brojkama treba dodati još 181 pripadnika slovačke zajednice koji je poginuo nakon prisilne mobilizacije u mađarsku okupatorsku vojsku. Ukupno - 483 žrtve.

- Ovaj dokument postoji već 60 godina, a nije bio ni uredno arhivski zaveden, te se nije znalo ni da postoji! Do sada smo imali predstavu o stradanjima Srba, Jevreja i Roma u Novosadskoj raciji. Ovi podaci stajali su u kutijama, daleko od interesovanja istoričara i javnosti, mada znatno menjaju dosadašnju predstavu o Novosadskoj raciji - kaže, za "Novosti", dr Nebojša Kuzmanović, koji je poslednje dve godine na čelu Arhiva Vojvodine.

Kuzmanovićev pomoćnik, socijalni antropolog i arheolog Kristijan Obšust, naglašava da prvi put imamo naučnu valorizaciju i potvrdu poimence da su Slovaci nastradali u Novosadskoj raciji na prostoru Južne Bačke. U Bačkom Petrovcu, Gložanu, Kisaču i Novom Sadu identifikovane su te žrtve mađarske racije.

- Među tim spiskovima pronašli smo i svedočenje da su tadašnjeg episkopa Slovačke evangeličke crkve, prvog u Kraljevini SHS, odnosno Jugoslaviji, Samuela Štarkea iz Bačkog Petrovca Nemci i Mađari koristili kao živi štit tokom povlačenja. Imao je veliki ugled u narodu i zato su ga stavili na početak kolone zajedno sa viđenijim Srbima i Slovacima, kako bi sprečili eventualni napad partizana - kaže Obšust.

Otkriveni dokumenti

SVEŠTENIK Štarke preživeo je tu golgotu, ali neki njegovi sunarodnici nisu bili te sreće: deca Mihajla Mandackog iz Kisača, trogodišnja Marijenka i petogodišnji Miško, brutalno su ubijeni jer nisu razumeli jezik mađarskih fašista. Mališani su poubijani baš kao i njihov deda i još nekoliko rođaka, a detalji su navedeni u zapisniku C 196/7.

U strašnim mukama nastradali su i Marija Grnja iz Kisača, na koju su mađarski fašisti nahuškali policijskog psa, zatim Zuzana Čalovski Poniger iz istog mesta, koja je usmrćena sa 11 metaka, kao i Kisačanin Jovan Francisti (78), koji zbog bolesti nije mogao da posluša naredbu okupatora da izađe u dvorište svoje kuće i podigne ruke iznad glave. "Prikovan" je metkom za krevet u kojem je ležao!?

Da je već samo nedovoljno poznavanje mađarskog jezika bio dovoljan razlog za smrt, potvrdio je kasnije na saslušanju pred komisijom žandar Janoš Kenjereš, rekavši: "Dobili smo pred početak racije, uoči 20. januara 1942, nalog da poubijamo sve Jevreje, Srbe i ostale one koji ne znaju mađarski".

SVOJEVRSTAN je apsurd obrušavanje mađarskih fašista u Vojvodini na slovačko stanovništvo uprkos činjenici da su u Drugom svetskom ratu Slovačka i Mađarska bile u savezu sa Nemačkom. Okupatorima je, naime, smetala lojalnost Slovaka prema Srbima, pa su u dokumentima iz tog perioda često pominjani kao "Slovaci - četnici".

Po završetku Drugog svetskog rata, komunistička vlast Novosadsku raciju prekrila je teškom, neprirodnom tišinom. Obeležja su izostala. Posleratne generacije Novosađana bezbrižno su se šetale dunavskom obalom, hrlilo se u "svetlu budućnost naroda i narodnosti Jugoslavije". Sve do 1967. godine, kada je odvažni pisac, novinar i boem Miroslav Antić sa "Neoplantom" snimio dokumentarni film "Spomenik".

U samo njemu svojstvenom maniru, Mika ironično podseća da žrtve racije već četvrt veka nemaju spomen-obeležje i da će lično on i njegova devojka Mađarica, "jedina koju imam", umesto kredita za stan podići kredit za spomenik žrtvama racije, a za žiranta će uzeti Komunističku partiju Jugoslavije.

Bilo je to prvo javno podsećanje na Novosadsku raciju, a o upečatljivosti Antićevog filma, čiji je on bio narator, montažer, scenarista i režiser, svedoči i nagrada na jednom beogradskom festivalu. Koliko je istina o Raciji bila duboko zakopana u bezdanu zaborava, svedoči i podatak da je tek 1971. - pet godina posle Antićevog dokumentarca, na dunavskom Keju žrtava racije postavljen spomenik. A 21 godinu docnije (1992) spomeniku je pridodata ploča sa imenima više od 1.200 stradalnika.

Na Štrandu, gde su Novosađani bacani pod led, na inicijativu Njegovog preosveštenstva vladike bačkog Irineja, 2013. postavljena je spomen-ploča. Počevši od te godine, tek na 71. godišnjicu racije, gradski i pokrajinski zvaničnici, kao i velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve i jevrejske zajednice održavaju zajednički pomen svim žrtvama Racije.

PODRŠKA MINISTARSTVA KULTURE

ISTIČUĆI da je istraživanje o ratnim zločinima nad Slovacima u Bačkoj podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Srbije, te da će ovi dokumenti do kraja godine biti publikovani i digitalizovani kako bi bili nadohvat ruke istraživačima, direktor Arhiva Vojvodine dr Kuzmanović naglašava i versku stranu ovog poduhvata.

- Verujem da bi već narednog januara, na zajedničkom pomenu svim žrtvama Racije mogao da uzme učešće i predstavnik Slovačke evangeličke crkve - veli Kuzmanović.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije