POLITIČKA ZRELOST I DALEKOVIDOST BOKELJA: Kontinuitet srpske nacionalne misli u Kotoru

AUSTRIJSKA uprava nad Bokom od 1814. do sredine 19. veka bila je u znaku opadanja pomorske trgovine (zamiranje starih središta kao što su Perast, Dobrota, Prčanj), pojačanog iseljavanja, rađanja novih prosvetnih i kulturnih ustanova, modernijeg vida uprave na štetu starih autonomija i nesumnjivog pritiska na pravoslavne Srbe da prelaze na uniju.

U Kotoru je osnovano 1839. Srpsko pjevačko društvo "Jedinstvo", Foto Arhiv Kotor, Arhiv Hereceg Novi, Muzeji Kotora i Herceg Novog, Profimedija , Portal Atlantik , Siniša Luković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, "Vikipedija" i Fejsbuk...

U društvu i upravi je zadržan italijanski jezik, prvenstveno u gradovima. Austrijska provincija Kraljevina Dalmacija nastala 1814. godine (mletački posedi Dalmacija i Boka plus Dubrovačka republika) znatno je proširila tradicionalni prostor Dalmacije (Mletačka Dalmacija) i "protegnula" ga "južno od Neretve sve do Spiča".

Dalmacija u tradicionalnom smislu, piše istoričar Rade Petrović, Dubrovčanin, obuhvata teritoriju "od Raba na sjeveru do ušća Neretve, zajedno sa otocima koji se nalaze uz ovaj dio obale", odnosno mesta Zadar, Šibenik, Trogir, Split, Makarska sa ostrvima Korčula, Stari grad, Hvar, Vis. Prema jednom popisu s početka 19. veka "Boka je imala 41.525 stanovnika, dok je 1831. bilo 33.086". Dobrota je, primera radi, 1802. imala 1.626 stanovnika a 1860. svega 720; Prčanj je početkom veka imao 1.238 stanovnika, a krajem 19. veka svega 650. Godine 1850. Prčanj je imao 25 brodovlasnika, a pola veka kasnije "ima svega pet činovničkih obitelji koje bijedno žive". U Dobroti je 1849. godine, radi osiguranja brodova i tereta od rizika, osnovano osiguravajuće društvo pod nazivom Društvo bratinske pomorske sigurnosti. Iste godine osnovana je i Nautička škola u Kotoru.

Pod uticajem zapadnih ideja i srpskog i grčkog pokreta u Dalmaciji se u periodu 1815-1848. godine, rađaju znaci nacionalnih pokreta. Zapadne ideje proističu iz nasleđa Francuske revolucije, ali su takođe praćene i idejama romantičarskog slovenskog buđenja koje na širem srpskom prostoru donose Dositej Obradović i Vuk Karadžić. Značajna uloga u hrvatskom pokretu pripada Ljudevitu Gaju, koji je već 1829. godine isticao potrebu stvaranja kulturnih ustanova i društava. Pre njega to čine srpski pisac Dimitrije Davidović, koji u Beču 1821. objavljuje "Istoriju naroda srbskog", i intelektualci okupljeni oko časopisa "Serbske letopisi" (Letopis Matice srpske) 1825. i Matice srpske (1826).

Zahvaljujući Stefanu Mitrovu Ljubiši 1845. je osnovano „Občestvo paštrovsko“, Foto Arhiv Kotor, Arhiv Hereceg Novi, Muzeji Kotora i Herceg Novog, Profimedija , Portal Atlantik , Siniša Luković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, "Vikipedija" i Fejsbuk...

PIŠUĆI O DALMACIJI, Milorad Ekmečić ističe da za razliku od drugih delova "jedino je u Kotoru srpska nacionalna misao prisutna još iz vremena napoleonskih ratova". Pored ranijih privatnih škola na srpskom jeziku uglavnom pri manastirima, kao što je ćirilička škola u Risnu koja se pominje 1704, u prvoj polovini veka pojavljuje se veći broj sličnih škola na srpskom jeziku. Decembra 1803. godine kaluđer Nikola Milinović otvara kao učitelj školu u Morinju (u kući Pavla Tripova Matkovića). Od 1812. u Toploj kod Herceg Novog radi tzv. Tropovićeva škola nazvana po kaluđeru Josifu Tropoviću.

Nastava u javnim školama održava se na italijanskom jeziku, dok su na srpskom i dalje radile samo manastirske škole i pojedine privatne, uglavnom kod sveštenika. Prvi nastavnik pravoslavne veronauke u kotorskoj javnoj višoj osnovnoj školi, na italijanskom jeziku, postao je 1834. godine Vuk Popović. Zalaganjem episkopa Mutibarića, od jeseni 1846. počinje, na osnovu carske odluke, otvaranje srpskih osnovnih škola u Dalmaciji i raznim mestima Boke.

Srpske narodne pesme Vuka Karadžića i njegova književna, istorijska i politička dela imala su odjeka i na prilike u Boki Kotorskoj. Vuk dolazi u Risan 1834. godine, njegovi bliski saradnici na velikom poslu sakupljanja narodnog blaga bili su Vuk Popović i Vuk Vrčević. U Risnu se 1835. osniva Biblioteka Obščestva Risanskog, a 1845. zahvaljujući Stefanu Mitrovu Ljubiši "Občestvo paštrovsko" u okružiju kotorskom. Od druge sveske Srpsko-dalmatinskog magazina 1837. traje stalna saradnja Bokelja u tom časopisu. Godine 1839. u Kotoru se osniva Srpsko pjevačko društvo "Jedinstvo".

* * * * * * * * *

BEZUSPEŠNI POKUŠAJI UNIJAĆENjA PRAVOSLAVACA

SRBI KATOLICI u Boki kojih je najviše bilo u Dobroti okupljaju se uglavnom oko Slavljanske čitaonice u Dobroti osnovane 1849. godine. Reč je o bratstvima Ivanovića, Tripkovića, Kamenarovića, Dabinovića, Radoničića i Dabčevića kao i porodici pomoraca Đurovića u Prčanju. Jovan Skerlić s pravom ističe veliku ulogu Dositeja Obradovića (koji je jedno vreme bio učitelj pri manastiru Sv. Petke u Mainama) u stvaranju širokogrude srpske nacionalne misli. "Svojim širokim i modernim idejma o veri - piše Skerlić - on se visoko uzdiže nad konfesionalnim shvatanjem nacionalizma i iz načela verske ravnopravnosti i snošljivosti razvija se kod njega ideja o narodnom jedinstvu bez obzira na versku podelu", on "uvodi u srpsku narodnu zajednicu ne samo pravoslavne no i katolike i muslimane".

Ponovnim pripajanjem jadranskog primorja Habzburškoj monarhiji 1814. godine stvoreni su uslovi za jačanje Katoličke crkve, naročito od trenutka kada je rimski papa enciklikom od 1817. dao prava habzburškom caru da imenuje biskupe i na bivšem mletačkom i francuskom prostoru. Od 1816. godine na ovaj prostor se vraćaju jezuiti. Za vreme vlade cara Franja I traju vrlo uporna nastojanja da se pravoslavni Srbi prevedu na uniju, po ugledu na Galiciju čiji primer su trebale da slede sve pravoslavne slovenske zemlje. Dolazak unijatskih misionara iz Galicije (iz Lavova) u Šibenik, decembra 1819. godine, predviđenih za nastavnike u planiranom "unijatskom sjemeništu", na čelu sa već imenovanim rektorom Stupnickim, nije dao gotovo nikakve rezultate i pored podrške unije od strane episkopa Venedikta Kraljevića. Stupnicki je ubijen 1821. Snažnu podršku uniji davali su dalmatinski namesnici generali Franjo Tomašić i Veter Lilijenberg.

U Prčanju se juna 1948. sastala Velika narodna skupština Bokelja, Foto Arhiv Kotor, Arhiv Hereceg Novi, Muzeji Kotora i Herceg Novog, Profimedija , Portal Atlantik , Siniša Luković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, "Vikipedija" i Fejsbuk...

Ministar unutrašnjih dela Austrije grof Saurau saopštio je mitropolitu Stratimiroviću: "Moram Vam istinu reći: car je uvrteo u glavu da Vaši vernici uvek naginju Rusima i stoga je on za ta načela zauzet." A sam car otvoreno kaže Stratimiroviću: "Vi nećete postati blaženi, dok ne primite uniju."

REVOLUCIONARNI DOGAĐAJI 1848/49. potresli su ne samo Habzburšku monarhiju nego praktično i celu Evropu. Odjek tih događaja u Boki Kotorskoj bili su Velika narodna skupština Bokelja 1848. godine i narodni ustanak u Grblju. Radi odgovora pozivu Hrvatsko-slavonskog sabora za ujedinjenjem Dalmacije pa tim i Boke Kotorske sa Hrvatskom i Slavonijom, u Prčanju su se 13. juna 1848. godine (u dvorištu franjevačkog manastira Svetog Nikole) sastali "svi opštinski načelnici, glavari sela i mnogobrojni ugledni Bokelji i drugi - oko 400 na broju - od Paštrovića do Hercegnovoga". Bile su prisutne sve bokeljske opštine i sva sela - pravoslavna i katolička. U odgovoru na obraćanje Hrvatsko-slavonskog sabora u Zagrebu upućenog Dalmatincima, Bokelji odgovaraju: "Najperva i naisvetia naša dužnost ta e javiti pred svijetom da Mi Dalmatinci niesmo no Bokezi".

Dositej Obradović je bio učitelj pri manastiru Sv. Petke u Mainama, Foto Arhiv Kotor, Arhiv Hereceg Novi, Muzeji Kotora i Herceg Novog, Profimedija , Portal Atlantik , Siniša Luković, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, "Vikipedija" i Fejsbuk...

Skupština je istakla da i "kraljevina Dalmatinska" kao i njoj priključeno "okružje bokokotorska" pripadaju "po položaju, po istoriji, po jeziku, i po plemenu većeg broja Slavenoi-Srbskoi narodnosti". Ne odbacuje se u budućnosti ideja osnivanja "Slavenskog Carstva pod Cesarskim Štitom", ali se ističe da današnje prilike, a naročito zbog toga što su Hrvatska i Slavonija u okviru ugarske krune, "nedopuštavaju da mi za to soedinjenie žertvujemo nezavisimost naše narodnosti koja je nama pripoznana u novomu ustavu Carstva austriskoga". Odgovor je pisan ćirilicom a potpisan italijanskim koga su Bokelji smatrali diplomatskim jezikom. Odgovor Velike Narodne skupštine u Prčanju je nesumnjivo izraz političke zrelosti i dalekovidosti tadašnje generacije Bokelja i u izvesnom smislu prekretnica u živoj političkoj borbi koja će trajati u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka.

Preporučujemo

Društvo

0 1

NOVINARSKE NOVINE SA KOJIMA JE BEOGRAD POSTAO METROPOLA: "Večernje Novosti" su decenijama približavale svet Jugoslaviji

21. 10. 2023. u 07:00

Društvo

0 2

KURŠUM ZA GENERALA PRAOCA VELIKIH POBEDA: Pripreme za oslobođenje stare Srbije zaustavio Majski prevrat 1903. godine

12. 10. 2023. u 07:00

Društvo

0 10

GOSPODE, DOPUSTI MI DA SE DRŽIM SRPSKI: Srbima su posle oba svetska rata neprijatelji odali počast

02. 10. 2023. u 07:00

Društvo

2 10

HRABRI, DISCIPLINOVANI I IZDRŽLjIVI: Evropske i američke izveštače srpski vojnici plenili svojim rodoljubljem

01. 10. 2023. u 07:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije