TRIJUMF KATOLIČKOG SEPARATIZMA: Od hrvatske izdaje 1941. do uvođenja diktature Proleterijata 1945.

U MUNjEVITOM ratu od 11 dana, otpor je davan prema napadu iz Bugarske i u vazduhu nad Beogradom.

Zagrepčani euforično pozdravljaju ulazak Nemaca, Foto Dokumentacija „Novosti“ , Arhiv „Borbe“, Muzej Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije i Vikipedija

Prema 10 nemačkih, jugoslovenske snage su izgubile 15 aviona u prvom danu od dva dana ratovanja. Ban Dravske banovine Marko Natlečen je 6. aprila proglasio “Slovenski svet”, vladu nezavisne države, a četiri dana potom, kad je proglašena hrvatska državna nezavisnost, naredio povlačenje jugoslovenske vojske sa slovenačke teritorije.

U naučnoj literaturi je postojala alternativna teorija o hrvatskoj izdaji. Ne treba sumnjati u to da je ona postojala, i to više u narodu nego u zvaničnom vođstvu seljačke stranke. Dokumenti tu težinu više prenose na vođstvo Katoličke crkve. U literaturi je navedeno da su 53 katolička sveštenika, navedena po imenu, prezimenu i mestu boravka, predvodila napade na jugoslovensku vojsku u ovom ratu. Splitski biskup je 6. aprila Musoliniju poslao poruku da će podržati okupaciju Dalmacije.

Hrvatski  fašisti su se hvalisali, a jugoslovenska nauka nastojala da to opovrgne, da je u ratu došlo do “hrvatske narodne revolucije”. Mora se priznati da je pobuna zaista postojala, ali više pod vođstvom crkve i Čiste katoličke akcije. Hrvatski ban je otišao sa vladom u britanski egzil, ali je šef njegovog kabineta otišao 20 kilometara od Zagreba u susret nemačkoj vojsci.

POZIVE za formiranje nove hrvatske vojske, dezertiranje iz kraljevskih vojnih jedinica, slali su Nemci preko ustaške radio-stanice Velebit na dan objave rata 6. aprila. Hrvatsko dezertiranje iz vojske postalo je opšte, čak se i jedan pilot sa avionom priključio nemačkoj eskadrili da bombarduje položaje svoga kralja u Podgorici. Mačekova jedinica Seljačke zaštite u Bjelovaru se 9. aprila pobunila.

Proglašenje Nezavisne države Hrvatske, Foto Dokumentacija „Novosti“ , Arhiv „Borbe“, Muzej Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije i Vikipedija

U knjizi o “sjećanjima i zapažanjima” ustaškog funkcionera Eugena Dida Kvaternika, Jere Jareb (1995), navodi se da je njegov otac Slavko Kvaternik zahtevao od Mačeka da proglasi nezavisnu državu 10. aprila. Pod opravdanjem da su Nemci protiv njega, on je to odbio, a kad mu je Kvaternik doveo nemačkog izaslanika Vezenmajera, koji je u Zagrebu tajno koordinirao stvaranje nove države, kao uverenje da to upravo Nemci žele, on je odgovorio: “Moja politička koncepcija je doživjela slom, pukovniče. Vi proglasite Hrvatsku.” Posle toga su sva trojica sastavila proglas članovima Hrvatske seljačke stranke da novu državu prihvate i prilagode joj se. Formalno, ta stranka se raspala i pre raspada države, 6. aprila, a obnavljaće se tajno, tek nakon što su 1942. pojavili prvi znaci da Nemci mogu izgubiti rat. Nikada se više neće dići iz mrtvih. Ustaše su je progutale.

Nadbiskup Stepinac je bio neformalni zapovednik u rušenju jugoslovenske države, Foto Dokumentacija „Novosti“ , Arhiv „Borbe“, Muzej Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije i Vikipedija

Francuski konzul u izveštaju od 17. aprila upućenom generala Petenu, koji je bio na čelu satelitske Francuske, navodi da je od tri lista (ustaški “Hrvatski narod”), još i katolički “Hrvatski glas” uzdizao revoluciju i pozivao na pobunu. Prvu vojsku i vladu su formirali Kvaternik i Budak, a konzul navodi da je vlada 13. aprila bila kompletirana.

* * * * * * * *

BOSNA POPRIŠTE KRVOPROLIĆA SRBA

PRVI  ustaški vojni odred je Kvaternik, tada najmoćniji čovek nadbiskupa Stepinca, formirao u Zagrebu 11. aprila, a tek šest dana posle toga sa Pavelićem dolazi više od dve hiljade ustaša sa 50 kamiona. U to vreme se sa srpskim stanovništvom već prepucava. Na Kupi i Uni je vidljiv otpor, a francuski konzul piše da je naročito Bosna pozorište krvoprolića između Srba i Hrvata. “U samom Zagrebu je sve pravoslavno osumnjičeno i pod pretnjom proterivanja. Govori se da su Srbi u Bosni zatražili zaštitu čak i od Nemaca.”
Jevreji su osumnjičeni da su prosipali vodu po nemačkim jedinicama, proglašeno je da se oduzimaju imanja 30.000 porodica Srba (i nekih katolika) koji su u agrarnoj reformi i kolonizaciji dobili posede u Slavoniji, Sremu, Bačkoj, Baranji i Banatu.

Večina hrvatskog naroda je išla za svojom crkvom. Vernici su videli da se u “hrvatskoj revoluciji” ubija. Većina je ipak prihvatala crkvene pozive. Jedan od zapovednika jedinica Seljačke i Građanske zaštite Krunoslav Batušić je, prema knjizi fra Otona Knezovića, tvrdio da je ta vojska sve od 1939. pripremala pobunu, bez znanja šefa Hrvatske seljačke stranke Mačeka. Do kraja 1940. to je bila golema formacija od 142.000 ljudi. Ban Šubašić je pretvara u rezervnu snagu policije, a tajno su je naoružavale i hrvatske starešine kraljevske vojske. Imali su pripremljen plan za rušenje Jugoslavije i stvaranje hrvatske države, i taj plan su tajili od predsednika stranke, jer nisu u njega imali poverenja.

Nemačke jedinice ulaze u Beograd, Foto Dokumentacija „Novosti“ , Arhiv „Borbe“, Muzej Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije i Vikipedija

NADBISKUP Stepinac je bio neformalni zapovednik te goleme armije u rušenju jugoslovenske države. U svojim uspomenama na prolazak kroz Zagreb 10. aprila 1941. jedan slovenački sveštenik beleži da se u času ulaska nemačkih trupa našao u američkom konzulatu. Video je da su Jevreji iz gornjeg grada odmah iseljeni i da je počelo ubijanje Srba.

Slom jugoslovenske države je bio istorijski trijumf katoličkog separatizma. U Sloveniji su seljaci noću prenosili granične kočeve između italijanske i nemačke okupacione zone, dalje na italijansku štetu. U Skoplje je bugarski car došao kao mašinovođa na lokomotivi u uzavreli grad. Muslimani Bosne su preovlađujućom većinom odćutali da su preko noći od Jugoslovena postali etnički Hrvati.

Srpski narod je izgubio ne samo svoju državu nego i svoju istoriju. Konačno je trijumfovao princip religije kao vododelnice nacije. Nekoliko desetina hiljada Srba katolika u Dalmaciji je prestalo da postoji 1945. Ipak se mora reći, bez nemačkog vojnog udara, ta se država sama od sebe ne bi raspala. U agoniji propadanja unitarne Jugoslavije država bi postala federativna. I jedan bi narod postao etnički federativan, kao Bavarci i Austrijanci među Nemcima.

Naknadnim naučnim istraživanjem ustanovljeno je da namera zapadnih saveznika o odlaganju planiranog pohoda na Sovjetski Savez do velikih snegova, vojnom intervencijom na Jugoslaviju, nije uspela. Šest divizija se vratilo na ranija odredišta uz sovjetsku granicu. Tako se namera da vojni puč 27. marta odložio pohod na Moskvu izjalovila, barem formalno.

* * * * * * * *

SRPSKI NAROD U VREME DIKTATURE PROLETERIJATA

OSNOVNO obeležje razvoja srpskog naroda, kao i svih drugih u jugoslovenskoj državnoj zajednici, bilo je prerastanje zaostalog seljačkog društva u poluindustrijsku evropsku državu. Što se god može prigovoriti državi koja je stvorena po obliku istočnoevropskih “diktatura proletarijata”, u trajanju od kraja rata 1945. do sloma komunizma 1990, to je bio civilizacijski skok u jedno novo društvo, kakvo pre toga nije postojalo. Po sudu glavnog istoričara modernog kapitalizma Fernana Brodela, sve su istočnoevropske diktature bile izuzetno pogodan okvir za stvaranje industrijskih društava. Kao i sve druge, one su morale imati fazu brutalne akumulacije kapitala, koje nisu bile iste kao one iz HIH veka u zemljama Zapadne Evrope, bile su slične i gore po žrtvama.

Pre četiri veka su “ovce pojele ljude”, kako veli Tomas Mor, za metaforu gramzivosti veleposednika da oranice pretvore u unosnije pašnjake za uzgoj ovaca. U zemljama Istočne Evrope posle 1945, industrijske “mašine su pojele seljake”. Kolektivizacija sela je predstavljala socijalni okvir za pljačku vrednosti poljoprivredne proizvodnje.

Godine 1937, u Srbiji je poljoprivredni deo stanovništva činio 76,3% ukupnog društva, prema 29% u Francuskoj. U nekim delovima Jugoslavije gde je živeo srpski narod, taj procenat agrarnog sveta još je i viši. U Bosni i Hercegovini, prema popisu iz 1948, u gradovima je živelo samo 10% ukupne populacije, a Srbi tu sačinjavaju samo 2%. Decembra 1946. donet je Zakon o nacionalizaciji, kojim je počelo temeljno razgrađivanje prema komunizmu neprijateljski raspoloženog građanina. U devetomilionskoj Srbiji, samo, to je izazvalo “kulturni šok”, kako kaže Ljubodrag Dimić u studiji o srpskoj državnosti (2001). Tada nije odmah nacionalizovano zanatstvo, što je urađeno drugom nacionalizacijom 1948.

Fabrika aviona iz Kraljeva premeštena je u Mostar, Foto Dokumentacija „Novosti“ , Arhiv „Borbe“, Muzej Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije i Vikipedija

U VREMA uspeha industrijalizacije u prve dve decenije, 1945-1965, selo je u Jugoslaviji napustilo 9.200.000 ljudi. Jedan milion Srba se preselio u Srbiju iz drugih republika.

Ta unutrašnja seoba je više unazadila grad nego što je unapredila selo. I grad i selo, kaže Dimić, postali su “kulturni hibridi”.

Izlivanjem ove gotovo desetomilionske mase seljaka na gradske trotoare Srbije nestaje starog građanina. U isto vreme se u kolektivizovanom selu stvara agrarni proletarijat.

Na obe strane se novi identitet izgrađuje “mimikrijom života”, u gradu se živi seljački, a na selu nestaje mentalitet vlasnika parcele - domaćina koji ne proizvodi za tržište.

To pretvaranje bivših ratnika u nove građane Branko Ćopić je nazivao “osmom ofanzivom na svilengaće”.

Da je istorija pozorište, onda bi prerastanje “starog Beograda” u novi industrijski grad bila metamorfoza lepe larve u ružnog leptira. Književnik Ivo Andrić je stari Beograd protezao do Trga Slavije, gde počinje periferija. Dotle su se negovale navike ljubljenja ruku damama, ustajanje gospode u tramvajima kad uđe devojka, bake se nazivale staramajkama. U “krugu dvojke” se najduže opirao kult evropskih šešira. U jurišu promena društvenog sistema nakon 1945. i ta je kultura polako odlazila na groblje. Kad se vratio nakon dugog egzila 1965, pesnik Miloš Crnjanski je napisao da ga stari Beograd “dočekuje isplakanih očiju”.

* * * * * * * *

PRVI PETOGODIŠNjI PLAN RAZVIJA TEŠKU INDUSTRIJU

PRVI PETOGODIŠNjI plan razvoja jugoslovenskog društva kao celine donet je 1947. Razlike su bile posledica geografskog položaja pojedinih republika i vojne strategije za slučaj rata. Teška industrija, koja se najviše odnosila na izgradnju moćne armije, bila je koncentrisana u Srbiji i Bosni i Hercegovini.

Proizvodnja kamiona se, iz predratne beogradske fabrike, prebacuje u pogone za remont vozila sa celog balkanskog prostora, koje su podigli nacisti u Mariboru. Srbija je kasnije izgradila moćnu fabriku kamiona u Priboju. U isto vreme se završava mamutska fabrika aluminijuma u Fužinama. Nemci su nameravali da od dovoza balkanskog boksita tu proizvode 200.000 tona aluminijuma godišnje, prema 500.000 koje su Sjedinjene Države tada u celini proizvodile. Bosna i Hercegovina je dobila veliku železaru u Zenici i uvoz gvozdene rude i kvalitetnog uglja železnicom sa morske obale. Ta čeličana je od početka bila i ostala nerentabilna.

Fabrika kamiona iz Rakovice završila je u nemačkom pogonu u Mariboru, Foto Dokumentacija „Novosti“ , Arhiv „Borbe“, Muzej Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije i Vikipedija

Slično je i sa drugom, u Smederevu, koja je imala neku prednost jer su se rečnim brodovima i ruda i ugalj dovozili jeftinijom plovidbom. Srbija je izgrađivala obojenu metalurgiju, na prvom mestu olovo i cink u Prištini (Kosovo i Metohija) i bakar u Boru. U Nišu se izgrađuje “Elektronska industrija”. Prvi radio-aparati su prodavani udarnicima i zaslužnim građanima, i tako vršili funkciju civilizovanja. Brodogradnja se koncentriše u bivše italijanske pogone u Rijeci i Puli, a Boka Kotorska u tom pogledu stagnira.

KOD TRAVNIKA izrasta novi “grad topova”, oko Sarajeva pogoni za proizvodnju tenkova, u Mostaru velika fabrika aviona. U svim tim radionicama prvi učitelji su iz kragujevačke fabrike oružja. Izgradnja industrije po sistemu petogodišnjih planova transformiše se od 1965. Do tada je Srbija izgradila industriju motora i vozila (traktori, kamioni, automobili), mašina (Niš, Beograd), petrohemija (Pančevo, Novi Sad).

Kolketivizacija po svjetskom modelu nije uspela, Foto Dokumentacija „Novosti“ , Arhiv „Borbe“, Muzej Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije i Vikipedija

Vrlo je kasno počela kritika sistema planiranja, čiji je slom započeo nakon 1965. U poznatom Memorandumu Srpske akademije nauka i umetnosti 1986. ocenjeno je da je planiranje temeljito razoreno (iako se formalno održavalo). Za drugu polovinu šezdesetih plan nije donet, “a kasniji petogodišnji planovi, bez neophodne podrške sredstava i mera, ostale su deklaracije koje nikog nisu obavezivale”. Za to vreme, broj Srba u Hrvatskoj, od četvrtine stanovništva posle 1881, 1991. spao je na 12%.

Prizori iz konolizacije Vojvodine 1946. godine , Foto Dokumentacija „Novosti“ , Arhiv „Borbe“, Muzej Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije i Vikipedija

Do izbijanja građanskog rata 1991, u Srbiju se iz Bosne i Hercegovine uselilo oko milion ljudi. Do popisa 1981, preselilo se u Srbiju 266.637 Srba i u Hrvatsku 205.542 ljudi.

Godišnje je taj egzodus nemuslimanskog stanovništva iznosio 13.500 stanovnika. U Srbiji se oni uglavnom tiskaju u gradove, sem manjeg broja kolonizovanog u Vojvodini. Tako je u Srbiji broj poljoprivrednog naroda, od 74,7% iz popisa 1948, smanjen na 56% godine 1961.

Preporučujemo

Društvo

2 10

HRABRI, DISCIPLINOVANI I IZDRŽLjIVI: Evropske i američke izveštače srpski vojnici plenili svojim rodoljubljem

01. 10. 2023. u 07:00

Društvo

1 19

POTOMAK NEMANjIĆA ŠEF BEČKIH AGENATA: Najbolje putopise o Srbiji iz 18. veka beležili su Austrijski obaveštajci

29. 09. 2023. u 07:00

Društvo

0 1

STVARANjE DRŽAVE ZAPOČINjE PESMOM: Filip Višnjić i Vuk Karadžić u Klesanju naše istorije

24. 09. 2023. u 07:00

Društvo

0 4

MILOŠ JE BIO GOSPODAR ŽIVOTA U SRBIJI: Da li su obračuni između Karađorđa i opozicije uzrok propasti Prvog ustanka

22. 09. 2023. u 07:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije