POSLEDNJE STRELJANJE IZVRŠENO 1978. GODINE: Čuveni Okružni zatvor u Beogradu, poznat kao CZ, obeležava 70. rođendan

BEOGRADSKI Okružni zatvor u Bačvanskoj ulici, poznatiji kao CZ, prvi domaći zatvor građen posle Drugog svetskog rata, ove godine obeležava 70. rođendan. Dočekaće ga skoro potpuno rekonstruisan. Jedanaest blokova već je preuređeno, a rekonstrukcija dvanaestog počinje u junu. Poslednji zasada sređen jeste blok u delu poznatom kao "Hajat". Tu se nalazi ćelija u kojoj je mesec i po, do izručenja Haškom tribunalu, 2001. godine, boravio bivši jugoslovenski predsednik Slobodan Milošević.

FOTO: Arhiva novosti

Njegova ćelija u bloku 1.1, baš kao i sve ostale u "Hajatu", promenjena je. Unutrašnji zidovi su srušeni, jer su bili preširoki i ćelije nisu zadovoljavale evropske standarde od četiri kvadratna metra po osobi. Umesto njih sazidani su novi od ojačane cigle. Na mestu gde su bila vrata sa rešetkom, sada su kreveti na sprat, a pored kupatilo. Kada je odveden, kako kažu zatvorski čuvari, za rešetke na vratima ostala je zadenuta optužnica Haškog tribunala koju je sve vreme odbijao da primi.

Tokom boravka, u ćeliji je kuvao čaj, sa braniocem pio kafu, pre spavanja čitao, a u krugu je hranio golubove hlebom. Svakodnevno su ga posećivali supruga i branioci, a u posetu mu je, neočekivano, 12. maja, došao i tadašnji episkop crnogorsko-primorski Amfilohije i poklonio mu Novi zavet.

Foto: Zoran Jovanovic

Inače, Okružni zatvor je počeo sa radom 1953. godine kao Centralni zatvor, jer je dotadašnji najpoznatiji "kazamat" u srpskoj prestonici, Glavnjača, bio prebukiran. Zvao se CZ sve do 1968. i bio je pod ingerencijom MUP, dok je danas u sastavu Uprave za izvršenje krivičnih sankcija pri Ministarstvu pravde

- Projektovao ga je ruski arhitekta, nalik jednom zatvoru u blizini Moskve - kaže za "Novosti" upravnik Zvonko Grulović. - Gradili su ga nemački ratni zarobljenici od 1946. Kada su, 1953. godine, prvi osuđenici prebačeni iz Glavnjače, ovo je i dalje bila periferija, okolo su bila polja kukuruza.

FOTO: Arhiva novosti

Veruje se da je građen prema uzoru na mračne, ruske tamnice, tako da u sobe dopire što manje dnevnog svetla, ne bi li se zatvorenik što pre "slomio". Ujedno, ćelije su pravljene sa unutrašnje, a ne sa spoljne strane hodnika, što je otežavalo beg. Urbana legenda kaže da je svojevremeno Titu neko od saradnika predočio da je zatvor "možda malo predimenzioniran", na šta je maršal spremno uzvratio: "Neka, napuniće se."

Danas sve izgleda drugačije nego te 1953. Rekonstrukcija prvih blokova, u prizemlju, počela je još 2013. i svake godine radi se po jedan. Poslednji će biti podrum, u kom se nalazi i soba u kojoj su vršene smrtne kazne. Njoj će biti vraćen autentični izgled i biće pretvorena u muzej.

- Poslednja egzekucija izvršena je 1978. godine, kada je streljan Miljenko Hrkač - kaže Grulović.

Foto: Zoran Jovanovic

Hrkač je bio osuđen 1975. kao pripadnik proustaške emigracije, zbog postavljanja bombe u bioskopu "20. oktobar" u Beogradu. U ovom terorističkom napadu, 13. jula 1968, poginuo je Savo Čučurević, a osamdesetak ljudi je povređeno, uključujući studentkinju Magdalenu Novaković, koja je ostala bez obe noge.

Osuđeni je streljan, 10. januara 1978, u četiri sata ujutro, a samom izvršenju prisustvovali su upravnik, predsednik Okružnog suda u Beogradu, tužilac, lekar i pet pripadnika službe za obezbeđenje koji su izvršavali kaznu. Niko od njih nije znao u čijoj je pušci bojeva municija. Inače, pripadnici hrvatske emigracije posle raspada zemlje tvrdili su da je taj napad izveo ne Hrkač, već nemački plaćenik Bernd Vacel, kog je Udba u međuvremenu likvidirala u Portugaliji

FOTO: Z. Jovanović

- Ogromna je razlika između Okružnog zatvora nekad i danas - kaže Grulović. - Ranije se nije gledalo na uslove u kojima borave zatvorenici, već isključivo na bezbednost. Danas je CZ deo modernog zavodskog sistema, u kom se poštuju prava lica lišenih slobode. Cilj sankcije nije odmazda, već resocijalizacija i reintegracija osuđenih u zajednicu. Ćelije su veće, imaju prirodno svetlo, toalet, vodu. Postoje zajedničke prostorije i ljudima je omogućeno bavljenje različitim aktivnostima. Mnogi završe školu i zanat - pekarski, molerski ili frizerski. Reč je o deficitarnim zanimanjima, a u prilog tome govori i činjenica da se upravi zatvora javilo više bivših osuđenika koji su se zaposlili kao pekari.

Grulović podseća i da su osuđenici u CZ od početka pandemije virusa korona počeli da koriste komunikaciju preko "Vajbera" sa bližnjima, kako bi im se pružila psihosocijalna pomoć, da ne brinu za svoje. Onlajn komunikacija u srpskim zatvorima i danas postoji i jedna je od retkih u evropskim državama koja je uvedena ciljano zbog pandemije. Prema rečima upravnika, kroz Okružni zatvor godišnje prođe oko 2.000 pritvorenika i osuđenika, a kaznu izdržavaju oni koji su osuđeni do godinu dana. Zahvaljujući rekonstrukcijama, urađenih prema standardima Saveta Evrope, kapacitet je povećan za 40 odsto, pa sada zavod može da primi 1.100 ljudi, uključujući i kapacitete u Posebnoj pritvorskoj jedinici.

Foto: Zoran Jovanovic

Trenutno se u Okružnom zatvoru nalazi 1.050 osoba, od čega 940 pritvorenih i 107 osuđenih. Prema Grulovićevim rečima, najveći broj je pritvoren zbog droge. Slede ubistva, pa nasilje u porodici, dok su nekada dovođeni politički kažnjenici i osuđeni zbog krađa. Najstariji pritvorenik ima 88 godina i na teret mu se stavlja ubistvo supruge. Tu je i dvoje maloletnika - devojka i mladić, koji uskoro pune 18 godina.

Humano izvršenje kazne je, kažu u Upravi za izvršenje krivičnih sankcija, prioritet, a prvi dan stupanja na izdržavanje ujedno je trenutak kad osoba kreće sa radom na sebi, suočavanjem sa učinjenom greškom, radom u programima koji imaju psihosocijalni sadržaj.

- Proces resocijalizacije ne može da se sprovede do kraja samo u ustanovi u kojoj osuđenik izdržava kaznu, već su bitna podrška i pomoć koja je osuđenima na raspolaganju po izlasku na slobodu - ističu u Upravi. - Čak ni najbolji tretman u ustanovi ne može da ima trajan pozitivan uticaj na osuđenog ako društvo nije spremno da ga prihvati i pomogne mu.

Foto: Zoran Jovanovic

U saradnji sa Savetom Evrope izrađeno je pet specijalizovanih programa tretmana, koji su u primeni od 2021: opšti kognitivno-bihejvioralni program, program za grupni rad sa zavisnicima od droga, program za počinioce nasilnih krivičnih dela, za počinioce nasilja u porodici i za grupni rad sa zavisnicima od alkohola.

- Ponosni smo na predstavu "Zapisi iz ćelije broj 12", koja je 2015. pripremana na radionicama Instituta za performativne umetnosti i socijalni rad u CZ - kažu u Upravi. - Rezultat višemesečnog rada je predstava zamišljena kao dramski komad Dostojevskog.

To je bilo prvi put u istoriji zatvora u Srbiji da osuđenici glume pred publikom u nekom kulturnom centru. Novi iskorak smo napravili sa radionicama na kojima su se osuđeni sreli sa umetničkim delima Narodnog muzeja, koji su i posetili u junu 2019.

FOTO: Arhiva novosti

Povodom 70. rođendana jedno od šetališta u krugu oslikano je muralima na kojima su radili profesori Akademije likovnih umetnosti, slikari, ulični umetnici, studenti slikarstva i sami osuđenici. Oni su duže vreme na radionicama u CZ slikali nacrte za murale na teme slobode, ljubavi, prirode. Kako kažu u Upravi, želja im je bila da humanizuju prostor i na neki način pomere zidove šetališta i učine ih "živim".

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije