Feljton

FELJTON - STRAH OD SRPSKOG IMENA U TROIMENOJ KRALJEVINI: Činovnici koji su postavljani Kraljevim ukazom bivali su proterivani iz Zagreba

Piše: Dr Nikola Žutić

09. 10. 2024. u 18:00

U PROGLASU Srpske stranke od 18. aprila 1921, čiji je prvi potpisnik bio predsjednik Glavnog odbora Radivoje K. Novaković, na prvom mjestu se konstatuje da su odbačeni: ime Srbija, njen grb, „Srpska trobojna zastava“, i to bez odobrenja Velike narodne skupštine:

ФЕЉТОН - СТРАХ ОД СРПСКОГ ИМЕНА У ТРОИМЕНОЈ КРАЉЕВИНИ: Чиновници који су постављани Краљевим указом бивали су протеривани из Загреба

„Time je pogažen član 2 Ustava Kraljevine Srbije od 5. juna 1903. godine, koji je i danas u životu i sili. Isto je tako odbačen svesrpski ideal ’Velika Srbija’.

O njemu danas ne misli ni jedna politička stranka; čak za neke, on je – strašilo! Ali su mnogi, koji danas odbacuju Veliku Srbiju, klicali njoj po beogradskim ulicama, kada su ratnici Srbije, Božjom pomoću, doneli sjajne pobede nad Turskom carevinom 1912. i 1913. na Kumanovu, Bitolju i Jedrenu. Tada smo svi ušli u rat ’Za krst časni i slobodu zlatnu’. Južna je Srbija postala našom sa carskim Dušanovim Skopljem i Prilepom Kraljevića Marka. Još se više u Beogradu klicalo ’Velikoj Srbiji’, kada je 1913. na Bregalnici mongolsko-hunski Bugarin dobio kaznu za njegov mučki prepad“. (Srpska zora br. 285, 1921. godine.)

U Svjetski rat 1914–1918, podsjeća se u Proglasu, ušlo se sa sloganom „Za Veliku Srbiju!“

Zbog takvog pokliča „Proviđenje je dodelilo nezapamćene pobede Srpskoj vojsci, nad svima njihovim neprijateljima ukupno“. Izmučeni pobjednici su vjerovali da Srbija nije više mala već velika, i da je isto tako veliki „Srpski sjedinjeni narod“. Srpski narod je „u samoj Srbiji prineo na zavetni i vekovni oltar sjedinjenja milion i trista hiljada duša; 70.000 povešanih u Bosni i Hercegovini, a na hiljade prognanih i ubijenih u Vojvodini i Dalmaciji“. U Srpskoj stranci se potom zapitaše: „Pa šta bi, posle ove strahovite prolivene krvi, sa Velikom Srbijom?“, pa potom odgovoriše: „Nju, braćo, odbaciše prodane duše, da se ne bi rasturilo – Narodno jedinstvo, pa na kraju konstatovaše: „Kakvo li je ovo, Narodno jedinstvo, koje je danas, kada se plaše jednoga Svetloga imena!?“

USPOSTAVLjENO državno „narodno jedinstvo“, po Proglasu Srpske stranke, ličilo je na federalizirane autonomije: „Na tlu od Save i Dunava, pa do Triglava, Dubrovnika i Drine, koje je 1918. zaposela Srpska vojska, danas postoje četiri vlade: u Zagrebu, Ljubljani, Splitu i Sarajevu (zemaljske, pokrajinske – N. Ž.). One predstavljaju četiri države u državi. Hrvatska sa banom na čelu, ne zavisi ni od jednoga ministarstva u Beogradu, nje se ne tiču odluke Središnje Državne Vlade, ni državne delegacije, koje treba da predstavljaju neku središnju vlast. Hrvatska odbacuje svaki nadzor središta iz Beograda. Kada su neki činovnici bili postavljeni Kraljevim ukazom za Zagreb, odavde su bili proterani. Kada se danas sastala Ustavotvorna skupština u Beogradu, 50 poslanika Hrvata Radićevaca odbijaju da u nju uđu. Javlja se lozinka u Hrvatskoj kod mnogih: Kidaj sa Beogradom! Za 800 godina robovanja Hrvatske, nikada Hrvati nisu pokazali ovakvu pesnicu njihovu..., koju pokazuju Srbima, koji su im doneli slobodu 1918. godine? Zar se u Hrvatskoj zaboravlja da Beograd nije ni čivutska Pešta, ni jezuitski Beč. Znaju li Radićevci da se njihova izdaja kažnjava robijom, po krivičnom Zakoniku Srbije?“.

Slovenija je danas samostalnija nego što je ikad bila pod Austrijom, jer je ona „prava država u državi“ pošto se ponaša „potpuno nezavisno od središnje Državne Vlade u Beogradu. Zašto se Slovenija nije ovako isto ponašala prema Beču 1914. godine, pitaju se autori. Za Bosnu i Hercegovinu se kaže da ima svog predsjednika, a ovaj svoje ministre, „baš kao i Kralj u Beogradu“. Pri tom „bosanska Vlada“ teži „potpunoj otcepljenosti od prestonice srpske“, u kojoj je usredsređena državna vlast. „Da li su se za ovakav položaj Bosne i Hercegovine borili srpski dobrovoljci Bosanci i Hercegovci, kada su kao oluja izvršili proboj Solunskog fronta, i sa ostalim srpskim ratnicima kidali okove majci Srbiji? Sme li, da u ovakovome austrijskome položaju i dalje ostane Bosna i Hercegovina prema Beogradu, i zbog kojih je pokrajina 1914. godine vaskolika Srbija zaplivala u svetski rat?“, pitali su se u Srpskoj stranci. Dalmatinska vlada u Splitu sebe je smatrala nezavisnom, iako su interesi Srbije, više nego ikada, na Jadranskom moru: „Ko je taj, koji sme da joj sprečava njen ekonomski i privredni rad na onoj svetskoj Ulici Naroda?“.

NIJEDAN od ovih vlada bivših austrougarskih zemalja nije priznala Ustav Kraljevine Srbije od 5. juna 1903. godine, koji se „rasprostro po celoj Kraljevini Izvršnom Kraljevskom Vlašću. Nepriznanje Ustava i zadržavanje austrijskih vlada, nije nikada u službi Narodnome Jedinstvu, pred kojim mora sve pasti: to je razjedinjenje države“, konstatuje se u Proglasu. Potom se kritikuje „nekakvo“ Privremeno narodno predstavništvo, koje „narod nije birao“, a ni po ustavu nije moglo postojati. Kritikovano je 11 nepotrebnih ministarstava, a stvoreno je i mnogo nepotrebnog „kvarnog“ činovništva i to uredbodavnim putem, „ma da ustav naređuje da se stvaraju u zakonu“.

Zaboravilo se da „država ne sme postojati po skalupljenoj birokratiji crno – žute Austrougarske“. Preporučivalo se da se privrednici udruže u raznovrsne zadruge, počev od srpskih porodičnih zadruga za proizvodnju i potrošnju. U Proglasu se naročito brinulo za nezavidnu sudbinu ratnih invalida, koji su bili neobezbjeđeni.

U Proglasu je zaključeno da Srpska stranka mora biti „branik našega sjedinjenja i jedinstva države“, dok su u programu stranke „izneti jasni zahtevi: Jedan Kralj; jedna Skupština Obična ili Velika; jedna Državna Vlada u Beogradu, sa pravom tužbe svakoga građanina Kasacionom sudu, protiv Ministra ako bi ovaj nezakonitim radom povredio građaninovo pravo; jedna upravinska deoba na opštine, srezove i okruge, a sa samoupravom po zakonu od 1905 o uređenju okruga i sreza, i Zakonom o opštinama od juna 1903; jedna sudska vlast, čiji kasacioni sud mora biti u prestonici u Beogradu itd“. U cilju sprovođenja tog koncepta trebalo je stvarati odbore i pododbore u svim mjestima i selima, opštinama,srezovima i okruzima, „gde god se srpski misli i oseća, i odmah izvestiti Glavni odbor“. Radi što uspješnije propagande Glavni odbor će stvoriti „Fond, iz koga bi se podmirivali, ne samo naši materijalni izdaci, već koji bi nam pružio mogućnost da list, štampariju i Dom „Velika Srbija“ zasnujemo i održimo na akcionarskoj osnovi, sa glavnicom od 500.000 dinara, podeljenu u 5.000 akcija, a po komadu od 100 dinara...Neka nam svima bude deviza: ’Napred za Veliku Srbiju’! Pregaocu Bog pomaže!“ (18. april 1921. godine).

NEODLUČNA DIPLOMATIJA

POSEBNO ogorčenje Srpska stranka je ispoljavala prema srpskoj, odnosno jugoslavenskoj diplomatiji, koja je od 1912. pretrpjela teške poraze, pa je „dovela Rapalskim Sporazumom naš narod u takav položaj, da se ustupi 500.000 Srba, Hrvata i Slovenaca Italiji“, dok 1914. „Srbija nije htela dopustiti dvojici austrijskih krivičnih komesara da vrše nadzor nad srpskom vlašću u Beogradu“. Diplomatija je bez plana i stalnosti, a nema ni odlučnost u vođenju spoljne politike: „Danas je opšte poznato u pravu i svrsi:

Srpski narod ima najbolju vojsku na svetu, a najgoru diplomatiju. Što prva zadobi Bitke na bojnom polju, to druga izgubi za zelenim stolom... Danas u 1921. oko Srbije i Srpskoga naroda je krug neprijatelja, nad čijim radom srpska diplomatija mora bdeti sa najvećom pažnjom. Ovi, udruženi sa unutrašnjim izdajnicima države, otvoreno teže uništenju svega onoga što je srpski narod vekovima stvarao“.

SUTRA: SRBI SU BILI I OSTALI ZATOČENICI BALKANA