FELJTON - MATERINSKO NAČELO "DUBLJE OD ISTORIJE": Skenderova Stojanka je "poema života" naslonjena na visove srpskog narodnog stvaranja

KAO i drugim piscima iz školske lektire, i Skenderu Kulenoviću pretila je opasnost da bude zapamćen kao tvorac samo jednog velikog dela, besmrtne poeme "Stojanka majka Knežopoljka", a da sve drugo što je pisao tokom više od pola stoleća književne delatnosti ostane na margini, ili u senci.

Vlatko Velebit, Skender Kulenović i Đuro Pucar, Foto "Vikipedija"

Istina je da Stojanka spada u najbolja dela srpske i jugoslovenske antiratne književnosti, da je posredi velika „poema života“ naslonjena na visove srpskog narodnog stvaralaštva, posebno na slavnu kosovsku pesmu „Smrt majke Jugovića“; potom, da predstavlja „najsrpskiji antifašistički krik ne samo u Drugom svetskom ratu nego za sva vremena“ (M. Bećković), da nam se Stojanka obraća kao mitska, Velika Majka - ali nije tačno da je to Kulenovićeva jedina, prva i poslednja reč u književnosti; pogotovo se ne može govoriti o delu „većem od pesnika“, iako ono teoretičarima književnosti služi za preciznije genološko (žanrovsko) razvrstavanje i određenje poeme kao duže lirsko-epske pesme izrazite emocionalnosti i složene metričke i ritmičke organizacije stihova i strofa.

Osim što na način jelinskih tragičara leleče za sinovima, Stojanka u ovoj poemi, od tuge ogrubelim glasom, poziva na novo rađanje i borbu, što se vidi iz majčinog obraćanja Kozari kao postojbini bola, njenoj dvojnici:

Kad bi se utroba moja oplodila,
 još bih tri Mlađena, i tri bihMrđana,
i tri bih Srđana porodila,
i ljutom dojkom odojila,
 i sva tri tebi poklonila!

TAJ lelek je sav u krugovima, u „vozdvizanjima ka nebu“. Svojom razvijenom poetskom retorikom, pesma o Stojanki, bar za naše književno-jezičke prilike, predstavlja školski, skoro idealan primer uravnoteženog odnosa lirskih (refleksivnost) i epskih (naracija) elemenata u poemi. Iako je ispunjeno stihovima jake osećajnosti i slikama individualnog psihološkog stanja, što je osnovna odlika lirike, u ovom delu snažno progovara i samosvest zajednice koja, i u teškim ratnim uslovima, prihvata punu cenu slobode.

Kod Kulenovića je, u ovoj poemi, došlo do uverljivog stapanja generičkog oblika i suštine. U epsku građu pesnik unosi ne samo svoja lirska raspoloženja već i doživljaj istorije celog krajiškog buntovnog naroda. Pevajući o materinskom načelu „dublje od istorije“, Kulenović je prevazišao ograničenja vremena i povoda i obezbedio mesto u primarnom fundusu reprezentativne biblioteke celine srpske kulture.

Pišući Stojanku Kulenović nije bio inspirisan sudbinom neke konkretne žene-majke. Bio je ponet, rekao mi je tri decenije po nastanku dela, plodotvornom višeznačnošću pojma majke uopšte, posebno majke u ratu za slobodu.

„SRETAO  sam u ratu mnogo bezimenih majki, a možda i Stojanku u liku neke od njih. Iako je o majci napisano, u našoj i svjetskoj poeziji, mnogo dobrih stihova, želio sam da izrazim dominantna osjećanja jedne naše majke i da obradim vezu žene i otadžbine, naslanjajući se na kolektivno pamćenje naših ljudi, u kojih je riječ majka starija od jezika. Majka nam je podarila i jezik koji se po njoj zove“, kazao mi je Kulenović.

„Majčinstvo daje ženi božansku dimenziju i značaj; majka donosi i produžuje život i njegove vrijednosti. Ona je najbliža i najsličnija Bogu! Nije slučajno nastala izreka - čini mi se jevrejska - prema kojoj Bog nije mogao biti na svakom mjestu, Skender Kulenović kao pa je Stvorio Majku...“

Sačuvavši mnogo od milošte prvotnog jezika, Kulenović je veliku temu učinio još većom.

Između dva stiha, pisana pri svetlosti ručne baterijske lampe i logorske vatre, Kulenović je, priznaje, išao da se uhvati u kozarač - ko kolo i pritom posebno posmatrao majke, videvši u ponekoj baš Stojanku. Kroz njenu sudbinu, i jauk nad mrtvim sinovima, hteo je da različite glasove stopi u jedan glas, u jedan bolni krik iz majčinih nedara, vodeći računa o lingvostilističkim i simboličkim vrednostima imena izabranih iz trezora srpskog imenoslovlja (Stojanka, Srđan, Mrđan, Mlađen).

Životodavno ime majke sadrži nešto od magijskog karaktera; Stojan ili Stojanka, stara slovenska zaštitna imena koja je i Vuk zabeležio u svom Rječniku (1818), prizivaju kraj rata („da se zaustavi umiranje“), dok imena sinova - sa slogotvornim r u prva dva, i zvučnim suglasnikom đ kod trećeg - izražavaju punu lepotu, emotivnost, slikovitost i jedrinu našeg jezika. Ponavljanjem reči onomatopejskog porekla i metaforizacijom broja tri („tri prvine u mom mlijeku“, „tri goda srpska u mom vijeku“, „tri Obilića u mom mlijeku“, „tri ljute guje s prisoja“, „tri ilinske puške prve“, „tri bora pod oblak“, „tri suze moje zadnje“), pesnik se svesno naslanja na narodne govore i kosovski mit kao neiscrpni izvor srpske duhovnosti.

U nameri da modernu leksiku i ritam što više približi narodnom duhu i jeziku, pesnik stvara nove lekseme svatri i svetrojica, pišući ih kao jednu reč. Poema i počinje Stojankinim katarzičnim jaukom nad mrtvim sinovima:

Svatri ste mi na sisi ćapćala - joj blagodatno sunce knešpoljsko
svetrojici povijala nožice sam rumene...

KAD je poema jeseni 1942. objavljena u "Krajiškom partizanu" (čiji je urednik bio Stefan Mitrović), Kulenović se nije previše radovao pošto je video mnogo štamparskih grešaka. Uz to, nisu mogli biti uneti autorovi akcenti pojedinih arhaičnih ili novonastalih reči. „Akcenti su bili važni jer pomažu da se očuvaju ritam, semantičko bogatstvo i zvukovna ustrojenost poeme“, kazao mi je Kulenović i nastavio: „U nekim slučajevima, naglašavanjem poslije akcenatskih dužina želio sam da, kod prideva, odvojim određeni od neodređenog vida, a ponegdje upravo akcenat pokazuje da ista riječ nije u funkciji imenice već glagola.“ (O prozodijsko-intonacionoj interpretaciji teksta pisao je, upravo na primerima iz "Stojanke", Radmilo Marojević. Tekst je objavljen 2011. u zborniku Meša Selimović i Skender Kulenović u srpskom jeziku i književnosti, zajedničko izdanje ANURS-a i univerziteta u Banjaluci i Istočnom Sarajevu.)
Bez akcenata, sa brojnim štamparskim greškama i tragovima nespretnih intervencija urednika partizanskih glasila koja su ubrzo počela da umnožavaju i šire "Stojanku", nastale su verzije prilično udaljene od originala. Zato je autor smatrao da mu je prvi zadatak, kad se okupator protera i svane sloboda, da izvrši temeljitu redakciju teksta poeme i dadne joj konačni oblik.

SIMBOL BROJA TRI

U SRPSKIM narodnim verovanjima broj tri je jedinstven i sveobuhvatan simbol (Sveto Trojstvo, pravoslavna tri prsta, i sl.); insistiranjem na ovom broju pesnik želi da omogući dublje razumevanje božjeg ustrojstva sveta i srpske pozicije u njemu. U Bibliji se broj tri spominje 467 puta; pravoslavni hrišćani oduvek veruju da ovaj broj ima magičnu snagu.

 SUTRA: SIMBOL STRADANjA MAJKI I DECE KOZARSKIH SELA 

Preporučujemo

Feljton

0 1

FELjTON - HITLEROVA PROVALA MRŽNjE I ODUŠAK NjEGOVE SRBOFOBIJE: Adolf Hitler je jugoslovensku kraljevsku vladu dosledno nazivao "srpskom vladom

03. 08. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - PREVRAT 27. MARTA ODREDIO SUDBINU SRPSKOG NARODA: Rasplet 27. marta nije bio van duha naroda, tradicije i prethodne srpske istorije

02. 08. 2024. u 18:00

Feljton

0 2

FELjTON - NEMAČKA GRADILA NOVU EVROPU NA TEMELjIMA STARE: U strahu da ne izazove Berlin, Simović odbio predlog Antoni Idna da se s njim sretne

01. 08. 2024. u 18:00

Feljton

0 1

FELjTON - IZNEVERENA OČEKIVANjA UČESNIKA U PREVRATU : Dojučerašnji bučni protivnici fašizma, opijeni prevratom, izgubili su samopouzdanje

31. 07. 2024. u 18:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije