FELJTON - NACIONALNA RENESANSA SLOVENACA U KRALJEVINI: Stvaranje Banovine Hrvatske je za deo srpskog naroda u Hrvatskoj predstavljalo izdaju

SLOBODAN Jovanović je povodom formiranja Hrvatske banovine pisao da je iza Sporazuma ostala kompromitacija politike stvaranja jugoslovenskog nacionalizma pomoću državne vlasti, preteći da uguši i srpski i hrvatski nacionalizam.

Stojan Protić je zagovarao koncepciju o decentralizaciji, Foto Vikipedija

Ako je potonulo kao nacionalna ideja, jugoslovenstvo je imalo izgleda kao državna ideja.

Jovanović se u „Srpskom glasu" 1940. pitao: da li će snage koje leže u srpskom i hrvatskom nacionalizmu naći snage da se stave u službu „jugoslovenske državne misli"? Sve je zavisilo od političke dalekovidosti i širokogrudosti i Srba i Hrvata, u stvari od njihovog „političkog vaspitanja". Nalazio je da njihov spas nije u njihovom plemenskom egoizmu i fanatizmu, nego u njihovoj državnoj zajednici. Smatrao je, takođe, da nas na pravi put ne mogu izvesti ni srpski niti hrvatski nacionalizam sam po sebi, nego tek bude li spojen s jugoslovenskom državnom idejom, kao što ni ta ideja neće imati životne snage ako se ne spoji sa srpskim i hrvatskim nacionalizmom. Jovanović je istupao za federaciju sa jakom centralnom vlašću u vidu jugoslovenskog parlamenta, biranog opštim pravom glasa, koji bi se brinuo za zajedničke poslove.

Hrvatska banovina je embrionalna forma federalne jedinice koja stoji sama za sebe, dok se ne formiraju druge dve: Srbija i Slovenija. Fašistička agresija, raspadanje do tada važećeg sistema međunarodnih odnosa i početak Drugog svetskog rata, u kome će se 1941. naći i Jugoslavija, presekli su proces koji je išao u pravcu stvaranja jugoslovenske federacije. [...]

DO STVARANjA slovenačke federalne jedinice nije bilo teško doći, jer je ona već bila teritorijalno omeđena Dravskom banovinom. Mnogo je teže bilo obrazovati srpsku jedinicu. Za srpske političare jedinstvo linije Dunav - Morava - Vardar bilo je neminovnost sa stanovišta prošlosti, sadašnjosti i budućnosti srpskog naroda.

Strahovalo se od gubljenja Kosova i Metohije ukoliko se arnautski klin do kraja zarije u centar trougla „srpskih zemalja" (misli se na Srbiju, Crnu Goru i Makedoniju) i razdvoji ih. Milan Stojadinović nije uspeo da ostvari dogovor s Turskom radi preseljenja „Arnauta" u Anadoliju i Carigrad... Izrađivale su se analize o Makedoniji navođenjem brojnih grupa nemakedonskog stanovništva: Srba, u predelu Skopske Crne Gore, Poreča, na Mavrovu; zatim Cincara, Kucovlaha, Turaka, islamiziranog slovenskog stanovništva oko Velesa, poarnaućenih Muslimana, „Arnauta", „bugaraša"...

Malobrojna grupa separatista u Crnoj Gori, oko Sekule Drljevića, koja se već približila krajnjem frankovačkom krilu i ustašama, pomagana je iz Zagreba. Autonomistička politika u Vojvodini takođe se ne može posmatrati van srpsko-hrvatskih suprotnosti. Preostajalo je da se, uz sve teškoće, srpska jedinica oblikuje i teritorijalno zaobli, zajedno sa definitivnim razgraničenjem Banovine Hrvatske. Usled rata do toga, međutim, nije došlo.

Dok su Srbi naglašavali interes celine, Hrvati su nastojali da upotpune, učvrste i razviju svoj pravni i politički položaj. Pored teritorijalnog pitanja, koje je ostalo nerešeno sve dok se ne omeđe druge dve jedinice, posebno Srbija, stalno se držalo otvoreno pitanje vojske: da se organizuje prema teritorijalnoj pripadnosti i da vojnici služe u Hrvatskoj, pod hrvatskim oficirima. Te zahteve je, međutim, bilo teško ostvariti, s obzirom na otpor srpskih krugova koji su smatrali da vojska mora zadržati opštejugoslovensko obeležje. Nasuprot tome, hrvatski prvaci smatrali su da nema potpune slobode dok se puška ne obesi na svoje, hrvatsko rame. U međuvremenu HSS se osigurava preko stranačkih poluvojnih organizacija: Građanske i Seljačke zaštite, te policije i oružništva.

SPORAZUMOM  je bilo predviđeno da će u novim jedinicama i u državi biti obezbeđeno jednako postupanje u pogledu učešća u vršenju javne službe, da će biti obezbeđena ravnopravnost usvojenih i priznatih veroispovesti, kao i da će Ustavom koji se donese biti zagarantovana jednaka građanska i politička prava. Deo Srba se priklanjao SDS, a deo državnoj režimskoj stranci i Jugoslovenskoj nacionalnoj stranci (JNS). Srbi su strahovali zbog odlaganja omeđavanja srpske jedinice... Stvaranje Banovine Hrvatske je za deo srpskog naroda u Hrvatskoj predstavljalo izdaju, dok su se drugi, uglavnom iz Samostalne demokratske stranke (SDS), mirili sa novim stanjem. Očekivalo se da konačno uređenje reguliše Ustav Jugoslavije koji bude donela Ustavotvorna skupština. [...]
Advokat Stevan Moljević je u ime Srpskog kulturnog kluba Bosanske Krajine ustao protiv Sporazuma kao novog Minhena. Moljević je u Bosanskoj Krajini video istaknuti srpski punkt prema Hrvatskoj i „bošnjakluku" Sarajeva. Prvaci SDS istupali su protiv  Srpskog kulturnog kluba. Deo Srba oko Društva „Krajina" zalagao se za Krajinu kao teritorijalno-političku jedinicu, koja bi obuhvatala 25 srezova bivšeg bihaćkog i banjalučkog okruga sa centrom u Bihaću. Prostor s obe strane Une uključivao je srezove iz Savske, Vrbaske i Primorske banovine koji se nabrajaju u spisu „Krajina - Srbi u našim sjeverozapadnim pokrajinama" iz 1940. godine: Kostajnica, Glina, Vojnić, Vrginmost, Udbina, Gračac, Dubica, Dvor, Cazin, Bihać, Bosanski Petrovac, Knin, Benkovac i drugi. Prema podacima iz popisa 1931, u tih 25 srezova živelo je 940.296 ljudi, od čega Srba 586.379, Hrvata 250.618 i Muslimana 102.410.12).  Stari hrvatski političar jugoslovenske orijentacije, Josip Smodlaka, predlagao je 1939. da se obrazuju četiri autonomne oblasti: srpska, hrvatska, slovenačka i dinarska.

O POLITIČKOJ prevlasti srpskog građanstva i birokratije može se govoriti samo do 1939. godine, kada je došlo do revizije centralističkog uređenja stvaranjem Banovine Hrvatske, s namerom da se preostali deo države preuredi na nacionalnom principu. Ova teza nije jedinstveno prihvaćena u istoriografiji, jer postoje i suprotna gledišta prema kojima je pomenuta prevlast fikcija unutrašnjih i spoljnih antisrpskih snaga. Za deo, uglavnom hrvatskih istoričara, teza o velikosrpskoj hegemoniji važi međutim za ceo period Kraljevine Jugoslavije, to jest do njenog vojnog poraza u aprilskom ratu. No i za nas je izneta teza o srpskoj političkoj prevlasti neprihvatljiva u apsolutiziranom ideološko-političkom značenju... nije teško uočiti više nejednakih modaliteta unutrašnjeg uređenja 1921, 1929. i 1939, pri čemu se centralistička struktura države stvaranjem Banovine Hrvatske praktično negira. O toj političkoj premoći srpskog građanstva pogotovu se ne može govoriti kao o totalnom konceptu, jer je Slovenija u Kraljevini Jugoslaviji doživela punu nacionalnu samosvest, ekonomski prosperitet i kulturnu renesansu na nacionalnom jeziku, stvaranjem slovenačkih gimnazija, univerziteta i slovenačke akademije nauka. U sistemu vršenja vlasti učestvovali su i predstavnici Hrvata, Slovenaca, muslimana i drugih. Svi srpski političari nisu imali istovetne poglede na unutrašnje uređenje, o čemu govore koncepcije o decentralizaciji Stojana Protića, federativnom uređenju Ljube Stojanovića, evolucija demokrata ka federativnom uređenju, napuštanje ideje o troimenom narodu od strane uticajnih intelektualaca vladajućih radikala. Nesporna je činjenica da je hrvatsko građanstvo bilo daleko superiornije u ekonomsko-finansijskom smislu u poređenju sa srpskim, naročito do izbijanja velike ekonomske krize. Osim toga, srpski narod nije imao nikakve koristi od ove političke dominacije svojih vladajućih snaga. Činjenički je utvrđeno da je kralj Aleksandar više strahovao od reakcije srpskog naroda prilikom zavođenja šestojanuarske diktature nego od hrvatske opozicije.

BAN POSTAJE ZAMENIK KRALjA

IZ PRAVNE i istorijske literature koja tretira pitanje kompetencije Banovine Hrvatske, vidi se da je centralna vlast zadržala: vojsku, spoljnu politiku, državne finansije i razvoj privrede (spoljna trgovina, jedinstvo carinskog i trgovinskog područja). Ban je upravne poslove iz svog delokruga samostalno rešavao. Određeni prihodi koji su pripadali Banovini obezbeđivali su njenu finansijsku samostalnost. Ustanovljivanje bana, kao zamenika kralja, ostatak je iz istorije i života u Austrougarskoj.

 SUTRA: BEČKI I KOMINTERNINI STEREOTIPOVI O SRBIMA 

Preporučujemo

Feljton

0 0

FELjTON - "KNEŽEV KURIR" I ŠAKA NAJAMNIKA UZIMAJU VLAST: Zahvaljujući "geografskom diskontinuitetu" oko tri miliona Srba živelo je van Srbije

18. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - USTAŠE I KLERIKALCI U ZAJEDNIČKOM STROJU: Smenom Stojadinovića 1939. kneza Pavle otvora novu fazu u srpsko-hrvatskim odnosima

17. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - POLITIČKI ŽIVOT HRVATA POD KONTROLOM VATIKANA: Na Četvrtom kongresu KPJ u Drezdenu 1928. je doneta odluka o razbijanju Jugoslavije

16. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - U ZAJEDNIČKOJ DRŽAVI JE IZOSTALA BRIGA O SRBIMA: Svako otvaranje srpskog problema vuklo je još jače zaoštravanje hrvatskog pitanja

15. 07. 2024. u 18:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije