Srce i pamet na strani Srbije

GOTOVO dva i po veka Srbi u Ugarskoj su vodili neprekidnu i tešku borbu za autonomiju. Od 1690. godine kada je car Leopold Prvi ukazom, poznatim kao "Privilegija", uvažio zahteve srpskog sveštenstva i naroda, garantovao slobodu vere, upotrebu julijanskog kalendara i pravo izbora arhiepiskopa i sveštenstva, srpska borba za ostvarenje tih prava nije prestajala sve do raspada carstva.

Ni posle Blagoveštenskog sabora (1861) nije im preostalo ništa drugo nego da u okvirima veoma skučene narodno-crkvene autonomije, nastave borbu za svoja nacionalna, verska i kulturno-prosvetna prava.

Bez narodno-crkvene autonomije, kojom su se štitili od mađarskog nasilja, Srbi su sve više osećali kako im se omča ubrzano steže oko vrata. Bilo je samo pitanje koliko dugo će opstati i kada će nestati i utopiti se u "ugarsko more".

Austro-ugarskom nagodbom 1867. godine o dogovoru bečkog dvora i Mađara o preuređenju Habzburške monarhije i uspostavljanja Dvojne monarhije, Srbima je zadat novi udarac - ukinuta je Vojna granica. Time je srpski narod ostao bez nekoliko desetina hiljada dobro obučenih i naoružanih graničara. Oni su u vreme revolucije 1848/49. godine, zajedno sa dobrovoljcima iz Srbije, činili glavninu srpskih vojnih snaga.

UKIDANjEM Granice, Srbi su bili znatno oslabljeni, a njihov položaj u preuređenoj monarhiji zavisio je prvenstveno od nacionalne politike tada obnovljene i ojačane mađarske države. Ugarska će se među Srbima osloniti prvenstveno na iste one konzervativno-klerikalne krugove koji su se do 1867. godine svom snagom stavljali na stranu Beča.

Kako bi umirila otpor politički nepriznatih naroda u svojoj polovini carevine, mađarska vlast je 1868. usvojila Zakon o nacionalnostima koji je Srbima načelno priznao pravo na "narodnu autonomiju za crkvene, fondovske i školske stvari".

Tim zakonom Srpskoj pravoslavnoj crkvi najzad je priznat nacionalni karakter čemu su Srbi oduvek težili. Istim zakonom Rumunima je dozvoljeno da se izdvoje iz Karlovačke mitropolije. Srbi su ovom, novom vrstom delimične autonomije stekli pravo da samostalno upravljaju svojom crkvom i školama, ali uz državni nadzor.

NAREDNI događaji na Balkanu (Hercegovački ustanak, srpsko-turski rat i okupacija BiH) podstakli su mađarsku vladu da još jače pritegne svoj nadzor nad Srbima i njihovom tananom autonomijom. Patrijarh Prokopije Ivačković je penzionisan i postavljen za administratora episkopa Germana Anđelića, inače predstavnika mađaronske i klerikalne srpske struje u koga su i Pešta i Beč imali poverenje.

Episkop Anđelić je odgovarao vlastima jer je stajao na suprotnoj političkoj poziciji od Svetozara Miletića (Mošorin, 1826 - Vršac, 1901) tada već zrelog političara koji je 1869. godine osnovao Srpsku narodnu slobodoumnu stranku - prvi organizovani nacionalni pokret u Srba u Habzburškoj monarhiji.

Razlika između klerikala i naprednjaka sastojala se u tome što su prvi tražili da se u Karlovačkoj mitropoliji veći deo vlasti prenese na mitroplita i episkope. To je podržavala i mađarska vlada.

NARODNjACI, međutim, bilo da su pripadali radikalnoj, samostalnoj ili liberalnoj struji, težili su da najveći deo vlasti bude prenet na predstavnike naroda. Borba između ove dve srpske struje pretvorila se u zavadu i omrazu koja se protezala kroz čitav period vođstva mitropolita Anđelića, nastavljena je i 1890. kada je za patrijarha izabran Georgije Branković, pa i 1908. kada je pod pritiskom mađarske vlade patrijarh postao Lukijan Bogdanović.

Čak i ovako ograničena autonomija, koju su Srbi podrugljivo nazivali "šugavom", s vremenom je zasmetala i Beču i Pešti, pa su je 1912. ukinuli. Na predlog mađarske vlade, Franja Josif je jula te godine doneo dekret kojim su stavljene van snage sve značajne uredbe srpske autonomije uz obrazloženje da su one "pogrešno i štetno tumačene".

UKIDANjE srpske autonomije, kako navodi akademik Vasilije Krestić ("Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata") u svesti Srba je još jače učvrstilo uverenje da rešenje srpskih nacionalnih interesa više ne treba tražiti u okvirima "šugave autonomije", nego izvan Austrougarske monarhije.

- Krah Austrougarske monarhije za Srbe je predstavljao spas i zato su oni svršetkom Prvog svetskog rata široka srca dočekali oslobodioce - navodi akademik Krestić.

Svoj viševekovni san, ujedinjenje s braćom preko Save i Dunava, svoju istinsku slobodu i spas uspeli su da krunišu 25. novembra 1918.godine na Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena, održanoj u Novom Sadu. Prešli su mukotrpan i dug put na narodnom zboru u Baji (1694), na Temišvarskom saboru (1790), Majskoj skupštini (1848) i Blagoveštenskom saboru (1861).

Proglas o prisajedinjenju Baranje, Bačke, Banata (dan ranije i Srema) Kneževini Srbiji, na skupu u Novom Sadu pročitao je Jaša Tomić, zet Svetozara Miletića. U čuvenoj besedi poručio je:

"Kosovski mučenici, sretno vam oslobođenje! Mi nismo sami... Može li biti da i vi ne vidite kako na prozorima ove dvorane udaraju pahulje beloga snega, a u njima je duh onih koji se nisu još ni rodili i koji će tek doći, duh budućnosti naše. Jesmo li dobro uradili prisajedinivši se Srbiji? Ako pitamo srce, kazaće: učinili ste po meni! Ako pitamo pamet i ona će nam to kazati!"