STOJIMO NA RAMENIMA DŽINOVA: Srpske nacionalne ideje od 1903. do 1914. godine

Srbi su sami svojom rođenom snagom stvorili svoju državu, u kojoj je sva vlada u rukama Srba, a ne u rukama tuđinaca, kao što je slučaj sa drugim oslobođenim državama na Balkanu. Narod u Srbiji, u slobodi vaspitavan za slobodu, politički sazreo i bez tutora, upravlja sam sobom, i podigao je državu ni dinastičku ni stalešku, no isključivo svoju, samo narodnu i nacionalnu".

Ovaj tekst imao je, bez sumnje, programski karakter. Prošlosti je dat smisao, a sadašnjosti politički program. Srpska nacionalna ideja utemeljena je u narodnom suverenitetu i demokratiji, u odbrani slobode od "tutora", u dostojanstvu i samosvesti "malih ljudi" i "malih nacija".

Važnost ovog iskaza je, međutim, u tome što je predstavljao dominantno tumačenje srpske nacionalne ideje u dobu 1903-1914; sažetije, slikovitije i jasnije od toga ono se nije moglo izraziti. Jovan Skerlić je, naime, bio jedna od ključnih ličnosti u glavnom toku srpske političke misli 19. veka. Isidora Sekulić se sećala da je Skerlić u svom dobu bio matre samodržac takoreći tadašnjeg literarnog života, i doslovno idol univerzitetske omladine. Štaviše, Srbi koji su živeli u Habzburškoj monarhiji, Osmanskom carstvu i Crnoj Gori, upravo u Skerliću su, kao i u kralju Petru Karađorđeviću, videli oličenje Kraljevine Srbije: "Pored kralja Petra, čije je ime bilo sinonim Srbije, malo se čije ime češće spominjalo od Skerlićeva" - pisao je, sećajući se svojih mladobosanskih dana, Ivo Andrić.

NA ISTI način, u duhu narodnog suvereniteta i demokratije, samosvesti i žeđi za nezavisnošću, srpsku prošlost, sadašnjost i budućnost video je i Jovan Cvijić. Iako nije imao Skerlićev romantičarski polet i uticaj na mlade, u samoj Srbiji, tamo gde su se donosile odluke, Cvijić je bio uticajniji od Skerlića. U članku "Geografski i kulturni položaj Srbije", koji je objavio u Sarajevu (1914), Jovan Cvijić je podsećao da je srpski narod, počevši od Karađorđevog ustanka, "stvorio i dosta brzo organizovao državu, ne tuđom pomoću i kao imitaciju i kopiju, već iz sebe i na svojim narodnim osnovama koliko se slaže s njegovim narodnim duhom". "Ti beskrajni i stalni napori, muke i patnje učinili su da narodna duša, i pored vekovnog ropstva, nije duša roba, već duša revolucionara, koji traži jednakost, pravičnost, `božju pravdu`." U besedi "O nacionalnom radu" (1907) Cvijić kaže da "u celom našem narodu valja negovati duh prave slobode, težnje za socijalnom pravdom i versku toleranciju". Srbija je trebalo da nastavi u tom, kako on kaže, "demokratskom pravcu":

"Tako radeći razvitak Srbije će biti u saglasnosti i sa opštim idejama koje u svetu prevlađuju i sa ciljevima našeg nacionalnog rada, koji će biti osnažen širenjem naprednih ideja u ostalim našim zemljama. Vrlo je važno što je Srbija u tom pogledu odmakla od svih okolnih država".

ZAVETNA MISAO OSLOBOĐENjA I UJEDINjENjA

KONAČNO, iste ideje ispovedao je i Nikola Pašić, središnja ličnost srpskog političkog života u dobu od 1903. do 1914. U neobjavljenom rukopisu "Sloga Srbo-Hrvata", nastalom, kako se smatra, između 1889. i 1891, po prvi put štampanom skoro 70 godina posle njegove smrti, Pašić kaže:

"...Narod srpski podigao je sam srpsku državu, podigao je krvlju, trudom i umenjem svojim i ona nosi na sebi pečat njenog tvorca a taj je potpuno demokratska država, takva kakve u Evropi nema izuzev Švajcarske. Ko ponja zamašaj značaja kad jedan narod sam stvori svoju državu i kad skroz prožnat tom idejom, da ju je sam podigao, kad živi tradicijom tom i potpuno je svestan svoga značaja u toj državi, taj će ponjati da takva država počiva na najčvršćem temelju - da nije lako ni razrušiti je ni oboriti. U svesti naroda da je sam kovač svoje države počiva narodni suverenitet, narodna višnja vlast, koja se uvek laća zaštite države ili poretka, čim se pokažu posleci hrđave ili nenarodne uprave."

Nikola Pašić, Jovan Cvijić i Jovan Skerlić pripadali su različitim pokolenjima i političkim partijama. Pašić je bio vođa Narodne radikalne stranke, Skerlić skupštinski poslanik Samostalne radikalne stranke, dok se za Cvijića znalo da je, takođe, bio blizak "samostalcima". Svi su, međutim, bili socijalisti, koji su se s vremenom približili demokratskoj, liberalnoj levici, oličenoj u srpskom radikalizmu. Odatle je dolazio taj spoj demokratije i nacionalizma, koji je predstavljao zajednički imenitelj ključnih učesnika u srpskom javnom životu i najznačajniju srpsku političku struju u dobu od 1903. do 1914. godine. "Iz te vezanosti demokratije i nacionalizma razvila se ideologija vremena Jovana Skerlića" - zaključio je još jedan "samostalac", Milan Grol.

U dobu 1903-1914. glasovi Jovana Skerlića, Jovana Cvijića i Nikole Pašića najdalje su se čuli; pa ipak, bila su to samo tri tumačenja teško uhvatljive stvarnosti. Ovde, međutim, nije najvažnije pitanje koliko su zaista bile tačne ideje Pašića, Cvijića ili Skerlića. Reč je o tome da su njihovi iskazi dragoceni izvori za uvid u "duh vremena", u glavne tokove srpske kulture toga doba, u stanje svesti najznačajnijeg dela tadašnjih srpskih političkih i kulturnih elita.

SAVREMENICI SU OSEĆALI da žive u prelomnom dobu; verovali su da je njihovom naraštaju dato da ostvari, kako se tada govorilo, "zavetnu misao oslobođenja i ujedinjenja", baš kao što su to učinili Italijani (1859-1870) i Nemci (1864-1871). Bliže, strpljivije posmatranje pokazaće, ipak, da je reč o veoma složenom vremenu, prepunom pitanja na koje ni danas nemamo jednoznačne odgovore. Razdvojeni državnim, političkim i verskim granicama, Srbi se, uostalom, ni u tom dobu nisu kretali jednim, nego najrazličitijim "putevima". Jesmo li danas, posle sto godina, i svih poraza koje nam je doneo kraj 20. veka, sposobniji da razumemo svoje pradedove i njihovo pobedničko, veliko vreme? Dužni smo da pokušamo. Uostalom, oslobođeni smo njihovih iluzija i ideoloških obzira. Ne smemo više da čekamo. Nove iluzije i obziri već nam se nude i nameću.[...]
Srpska istoriografija je, y osnovi, potvrdila preovlađujuću sliku o "dobu kralja Petra" kao velikoj i slavnoj epohi; jarkim bojama dodate su, ipak, neophodne nijanse i senčenja. U njenom glavnom toku vidljiv je kontinuitet sa tumačenjima pojmova nacionalne nezavisnosti i demokratije koja ce pronalaze y delima Skerlića i Cvijića; poslednje decenije i kraj 20. veka doneli su nužna otrežnjenja.

U srpskoj istoriografiji ce, naime, naglašava da je, počevši od 1903. godine, Srbija sve uspešnije štitila svoju slobodu i nezavisnost od tutorstva i pritisaka Austrougarske; Carinski rat 1906-1911. doneo je ekonomsku emancipaciju; Aneksiona kriza 1908-1909. završila ce porazom Srbije, ali i otvaranjem srpskog pitanja pred evropskim javnim mnjenjem i velikim silama; konačno, y Prvom balkanskom ratu 1912, Srbija je oslobodila Staru Srbiju i Makedoniju, i odlučujuće doprinela oslobođenju Balkana od turske vlasti. Dobila je i rat protiv Bugarske 1913, izazvan austrougarskim uticajima i starim nacionalističkim razmiricama.

KRALj LIBERALNIH I DEMOKRATSKIH SHVATANjA

U AUSTROUGARSKOJ, Osmanskom carstvu i Crnoj Gori politički život Srba ušao je, ponajviše zbog sukoba Srbije s Dvojnom monarhijom, u doba opadanja i kriza. U Austrougarskoj njihovo glavno središte preselilo se iz Novog Sada u Zagreb. Podeljeni i zavađeni, pritisnuti promišljenom, asimilatorskom ugarskom politikom, naslednici Svetozara Miletića izgubili su dah. Zahvaljujući nastanku hrvatsko-srpske koalicije, u političkom životu Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Sremu bilo je, međutim, značajnijih pomaka. Većina hrvatskih stranaka prestala je da osporava postojanje Srba u zemljama "hrvatskog političkog prava"; u isto vreme, u hrvatskom društvu, jača i netrpeljivost prema Srbima, ohrabrivana iz Beča, s korenima u političkom katolicizmu i pravaškom, frankovačkom rasizmu. Bosna i Hercegovina su na silu pripojene Austrougarskoj; tamošnji kolonijalni režim počivao je na nasilju i neposredno je vodio u Sarajevski atentat. U Osmanskom carstvu Srbi nisu mogli da računaju ni na osnovnu pravnu sigurnost; na Kosovu i Metohiji albanski odmetnici su ih, uz podršku turskih vlasti, istrebljivali ognjem i mačem. U Crnoj Gori autokratski režim kneza i kralja Nikole Petrovića posvetio se progonu opozicionara i lovu na "beogradske agente"; njegovi sukobi s demokratama iz Narodne stranke umnogome su podsećali na upravo okončane obračune Obrenovića s radikalima.

NAIZGLED raznorodni politički pokreti Srba u suštinskim stvarima bili su jedinstveni. Upravo onako kako su to zahtevali Jovan Skerlić, Jovan Cvijić i Nikola Pašić, svi su se zasnivali na načelima narodnog suvereniteta i demokratije. Uz to, spajalo ih je osećanje zajedničke istorijske sudbine; sve su ih zahvatili uzbuna i klonuće u Aneksionoj krizi, i polet posle pobeda u balkanskim ratovima. Beograd je za sve bio neprikosnoveno središte. Posle 1912. uspon je doživela i jugoslovenska ideja, naročito u Dalmaciji, Bosni i Hercegovini. Srbi su je prihvatali kao put u prevazilaženje verskih podela i jačanje redova u otporu višestruko jačem neprijatelju. Ali kako rešiti složenu isprepletanost verskog i nacionalnog? Politikom "Srbi tri vere" ili jugoslovenskom idejom? U osnovi, dve politike i ideje su, u tom trenutku, najčešće išle zajedno, ruku pod ruku. U javnom životu Dalmacije i Dubrovnika istaknutu ulogu imali su Srbi katolici, dok su Srbi muslimani bili posebno vidljivi među mlađim naraštajima Bosne i Hercegovine. Mostarski srednjoškolci, Srbi muslimani, bili su 1912. ogorčeni kada su njihovi zemljaci, beogradski gimnazijalci, počeli da im propovedaju jugoslovensku, umesto srpske ideje.

U SRBIJI će, posle 1903, pod vlašću kralja liberalnih i demokratskih shvatanja, konačno zavladati saglasnost o nužnosti demokratskog poretka. "Prirodna prava" svakog pojedinca, opšte pravo glasa, sloboda štampe, vladavina prava, podela vlasti, parlamentarizam, bili su principi o kojima nije bilo načelnih sporova između kralja Petra Karađorđevića i vođa najvećih političkih stranaka - Nikole Pašića, Ljubomira Stojanovića, Stojana Novakovića ili Stojana Ribarca. Napredna stranka obnovljena je posle povratka Stojana Novakovića iz diplomatske službe; liberali su se, pod novim imenom, vratili u političku arenu; socijaldemokrati su uspeli da uđu u Skupštinu. Prevlast liberalne levice, srpskih radikala, bila je, međutim, potpuna i nesporna; skupštinski život Srbije imao je skoro sve odlike dvopartijskog sistema zahvaljujući činjenici da su bili podeljeni na "stare radikale" i "samostalce". Vreme uoči 1914. u Evropi upamćeno je kao "zlatno doba radikalizma".

OTPOR AUSTROUGARSKIM I NEMAČKIM KULTURNIM OBRASCIMA

POSLE VLADE, SKUPŠTINE i krune, vojska je predstavljala posebno težište političke moći. Zaverenici iz 1903. bili su, zahvaljujući Pašićevoj upornosti i britansko-holandskom diplomatskom bojkotu, potisnuti iz politike, da bi se u nju vratili 1911, u opštoj uznemirenosti izazvanoj aneksionom krizom, i ratnom opasnošću. Ulazak vojske u politiku i njeni sukobi s civilnim vlastima u ovom dobu bili su, opet, širi fenomen, vidljiv u Bugarskoj, Grčkoj, Turskoj, Španiji, Portugaliji, Austrougarskoj, Nemačkoj, pa i u dalekom Japanu i Kini. Iako opterećena unutrašnjim podelama, srpska vojska je pokazala svoju vrednost u ratovima 1912-1918. Još od doba kralja Milana Obrenovića, oficiri su bili istinska društvena elita; vojvode Radomir Putnik, Živojin Mišić, Stepa Stepanović, Petar Bojović, bili su samo njeni najistaknutiji pripadnici.
Opšti preporod jasnije se vidi kada se pogled skrene s države, politike i ratova, na nauku i umetnost. Od 18. veka, elitna srpska kultura uobličavana je u Habzburškoj monarhiji; kulturna emancipacija Srbije, započeta još 1878, posle 1903. postaće jedna od glavnih tema srpske istorije. Vodeći srpski intelektualci ovoga doba su, naime, u režimu uspostavljenom u Bosni i Hercegovini i u prodoru Austrougarske preko Srbije, Crne Gore i Stare Srbije dalje ka jugoistoku, videli tipično kolonijalno osvajanje.

Odbijali su austrougarske i nemačke kulturne i akademske obrasce, kao oruđa kolonijalnog potčinjavanja; pozivali su se na francuske, britanske, švajcarske, pa i američke književne i umetničke uzore. Demokratskim, republikanskim i laičkim kulturnim modelima ovih zemalja suprotstavljali su se nemačkom i mađarskom političkom konzervativizmu i rimokatoličkom prozelitizmu.

GLAVNU REČ U SVESNOM i smišljenom procesu kulturne emancipacije imali su intelektualci školovani u Francuskoj i Švajcarskoj: Bogdan Popović, Slobodan Jovanović, Milovan Milovanović, Vojislav Veljković, Pavle Popović, Jovan Jovanović Pižon, Jovan Skerlić, Milan Grol, Mihailo Gavrilović i drugi. U javni život ove generacije ulaze oko 1894. godine, sa osnivanjem radikalskog časopisa "Delo" i liberalsko-naprednjačkog reda, čiji će saradnici, posle njegovog brzog gašenja, preći (1895) u "Srpski pregled" Ljubomira Nedića. U srpskoj kulturi toga doba, kao i u ostatku Evrope, časopisi su bili glavna središta kulturnog života i okupljanja intelektualaca. Glavno uporište frankofilskog i anglofilskog otpora austrougarskim i nemačkim kulturnim obrascima biće Srpski književni glasnik, u kome su se 1901. okupili do tada zavađeni "delovci" i "nedićevci". On će, u svojim počecima, biti jedno od uporišta srpskih liberala i demokrata u otporu autokratiji Obrenovića i imperijalizmu Austrougarske; s vremenom, izrašće u najbolji srpski književni časopis svih vremena. Epoha Srpskog književnog glasnika (1901-1914. i 1920-1941) bila je zlatno doba srpske kulture.

Među političkim idejama koje su vladale javnim životom y dobu od 1903. do 1914. godine, posebnu pažnju zaslužuju demokratija, liberalizam, nacionalizam, jugoslovenstvo, socijalizam, i prava žena. Baš kao i y ostatku Evrope, liberalizam je bio najvažnija politička ideologija srpskog 19. veka; i opet, kao y Evropi, srpski radikali i naprednjaci su, od 1903. do 1914, predstavljali samo levo i desno krilo liberalnog pokreta. Ratovi i politički lomovi y 20. veku menjaće i smisao i vrednost ovih pojmova.