STVARANJE JUGOSLAVIJE - PIROVA POBEDA SRPSKOG NARODA: Šta je prethodilo proglašenju zajedničke države "troimenog naroda"

Njihovo okupljanje u okvirima granica iste države značilo je sudar različitih istorijskih svesti, tradicija, mentaliteta i društvenih navika, suočavanje više dijametralno suprotnih pravnih, monetarnih, poreskih, saobraćajnih, prosvetnih sistema, spajanje društava koja su se umnogome razlikovala, susret procesa modernizacije (industrijalizacija i urbanizacija) sa konzervativizmom autarhičnog sela i ostacima feudalne svesti i društvene organizacije.Nerazvijeno građanstvo nije bilo u stanju da jugoslovenski a time i srpski prostor ujedinjuje na ekonomskim i kulturnim osnovama već, isključivo, na političko-ideološkom planu. Pri tome, oblici političkog organizovanja i forme političkog  života nisu bili u skladu sa zahtevima modernog privređivanja (liberalni kapitalizam nastoji da poruši sve feudalne i tržišne barijere).

KONZERVATIVIZAM, isključivost, primitivizam, klerikalizam opterećivali su sve oblasti društvenog života. Svest o neophodnosti utemeljenja jugoslovenskog kulturnog identiteta i osećaja pripadnosti istom jutoslovenskom društvu nikada nije odnela prevagu nad starim navikama i nacionalnim određenjima. Postojeće nacije su teško savlađivale formiranu svest o svojoj „izuzetnosti“, „osobenosti“, „nesvodljivosti" na bilo koji „kolektivni entitet“. Izuzetak su predstavljali samo Srbi. Ujedinjenje 1918. godine, kao „milenijumski prevrat“, okupilo je skoro sve Srbe pod jednim državnim krovom i značilo priliku da se, najzad, i srpski narod, po svojim osobinama izrazito policentričan, nacionalno integriše u okvirima nagoveštene  jugoslovenske integracije.

TRIJUMF IDEJE DA JE RELIGIJA VODODELNICA NACIJE

SRPSKI ratni ciljevi su određeni u nekoliko ključnih elemenata. Na prvom mestu je proklamacija regenta Aleksandra o ratu, objavljena 4. avgusta 1914. Cirkularna nota od 4. septembra i konačno Niška deklaracija srpske Narodne skupštine 7. decembra 1914. i u diplomatskoj službi, ali i svetskom javnom mnjenju označile su da Srbija želi da ostvari svoj istorijski ideal ujedinjenjem svoje ugnjetene braće - svih Srba, Hrvata i Slovenaca. Smatra se nejasnom omaškom što regent Aleksandar u svojoj proklamaciji nije spomenuo Sloveniju. [...]

Na Krfskoj konferenciji, koju saziva srpska vlada, u trajanju od 36 dana, od 15. juna do 20. jula 1917, zasedali su predstavnici vlade i Jugoslovenskog odbora (Ante Trumbić, Hinko Hinković, Dušan Vasiljević, Franko Potočnjak i Dinko Trinajstić). Rasprava u 24 razvučene sednice vodila se samo o formulaciji deklaracije, kao zajedničkog cilja obe strane. Za hrvatsku politiku je to bio najizazovniji događaj celog Prvog svetskog rata. Trebalo je jasno staviti na papir šta hrvatski narod, prema shvatanju njihovih predstavnika u zapadnom demokratskom svetu, u ratu želi. Konferencija je bila sličan istorijski izazov i za srpsku vladu i celi narod, jer je od njenog ishoda zavisio oblik buduće države. [...]

Krfska deklaracija od 20. jula 1917. istorijski je dokument dalekosežnih posledica, a prave vrednosti će početi da se otkrivaju tek kad je država, stvorena po tim pretpostavkama, propala. To je istorijski pokušaj da Južni Sloveni, konačno, stvore jednu demokratsku državu i prevaziđu zlu sudbinu uzajamnog propadanja zbog carstvovanja religiozne netolerancije. Značajnije je pitanje šta tvorci deklaracije nisu hteli, nego šta jesu hteli. Oni nisu hteli da religija bude vododelnica nacije i želeli su da plot različitih, uvek zavađenih i uzajamno nepoverljivih crkava i verskih zajednica ne bude u isto vreme okvir političkog suvereniteta.

OSTVAREN JE TIME san ideologa Srpske radikalne partije krajem XIX i početkom XX veka da se konačno sprovede u delo izgradnja zajedničke narodnosti Srba i Hrvata... Glavni zadatak srpskih stranaka je izgradnja zajedničke srpsko-hrvatske narodnosti, bez obzira na to što vodeće hrvatske stranke vode politiku koja se prostire do onih istorijskih granica kojima teže habzburška i ugarska politika na Balkanu. Ovome treba dodati i Skerlićevu ideologiju "Zapad je zakon života", konačno odbaciti mentalitet plovljenja po površini reka koje završavaju u ruskom moru. Osnovna pretpostavka za to je verska tolerancija, na osnovama opšteg slabljenja verskog osećanja i smanjenja uloge religija i crkava u društvu. Iz ovog duha, verovanja da će veliki svetski rat srušiti i staru ulogu crkava u vođenju država i naroda, stvorena je Krfska deklaracija 1917. godine.

Ono što je Nikola Pašić pogrešio prilikom pregovaranja sa hrvatskim predstavnikom Antom Trumbićem, nije bila procena da njihovi narodi sami za sebe ne mogu postići ništa. Pogrešio je što je potcenio činjenicu da je Trumbić na putu za Krf svratio u Vatikan. Hrvatski narod nije vodio Trumbić, sve i da je preovlađujuće pobedio na slobodnim izborima, nego papa preko vojske pokornih sveštenika. U deklaraciji se "ponovo i najodsudnije naglašava da je ovaj naš troimeni narod jedan i isti po krvi, po jeziku govornom i pisanom, po osećajima svoga jedinstva, po kontinuitetu i celini teritorije, na kojoj nepodvojeno živi, i po životnim interesima svog nacionalnog opstanka i svestranoga razvitka svoga moralnog i materijalnog života". Izjednačene su "pravoslavna, rimokatolička i muhamedanska veroispovest"... Trumbić je imao prigovore na izjednačavanje jevrejske i muslimanske veroispovesti sa dve hrišćanske. U deklaraciji se predviđala agrarna reforma.

SRPSKA VOJNA POBEDA I AGONIJA HABZBURŠKOG CARSTVA

ŠTA JE RAZLOG da hrvatski i slovenački predstavnici ne pokreću pitanje stvaranja federativne jugoslovenske države? U jednom izveštaju britanske obaveštajne službe od 10. maja 1918. za to je dat odgovor: "Nema sumnje da su Trumbić i ostali prihvatili Krfski sporazum, ali je to bilo zbog toga što je bilo teško odbiti ga u trenutku kada je pokret za ujedinjenje slovenskih pokrajina Austrije bio mnogo napredovao, a austrijska vlada mu nije pokazivala protivljenje". Hrvatski predstavnici na Krfu nisu hteli da rizikuju goluba unitarne Jugoslavije pod njihovim vođstvom, kog je bečki dvor podržavao, u korist vrapca federativne Jugoslavije. Nisu bili ubeđeni da je hrvatska kultura ikakav bitni faktor zbog kog bi se neko opredeljivao u budućoj državi da se njima da vođstvo...

Nije tačno da se u svakodnevnim susretima u toku 36 debelih dana nije raspravljalo pitanje federacije, ili unitarizma. Nikola Pašić je za londonski Morning Post 17. oktobra 1918. izjavio da je federacija odbačena, jer nema jasne granice između Srba i Hrvata, pravoslavnih i katolika. To bi se razdvajanje moralo primeniti uz prihvatanje nužde "iseljavanja i doseljavanja", kojim bi se rastavila dva naroda koji su "ispremeštani na najzapleteniji način". Kasnijim jezikom bi se reklo da su strahovali od primene principa etničkog čišćenja. Verovali su da će lokalna autonomija i načelo samoopredeljenja omogućiti stvaranje autonomnih sloboda, ukoliko se pokažu nužnim.

Najbolje je ovo objasnio crnogorski vojvoda Simo Popović jednom zabeleškom iz Pariza 21. septembra 1917, u kojoj on predlaže Pašiću da se najpre ujedini Srbija. "Srbija, koja bi svojim granicama obuhvatala sve što je naše, pa poslije braća Hrvati i Slovenci - kad god hoće u zajednicu sa nama, dobro nam došli. Pašić, smiješeći se, odgovara mi, da nijesam sam koji tako mislim i osjećam. Uz to mi ispriča kako su i Hrvati na konferenciji u Krfu najprije tražili da Hrvatska kao kraljevina u sadašnjim svojim granicama stupi u zajednicu sa Srbijom. Sa srpske se strane pristalo na to, ali onda da se najprije razgraničimo, da se odvoji od Hrvatske što je srpsko. Hrvati ne htjedoše tako i saglasiše se za državu sa jednom granicom i jednim državljanstvom."

HRVATSKE STRANKE su svoje nacionalno pitanje pokušavale da reše na tri načina: asimilacijom Bosne i Hercegovine do reke Drine, kako se zalažu klerikalci oko nadbiskupa Štadlera i uz pomoć Austrougarske 1918; genocidom nad Srbima do reke Drine i uz oslonac na Nemačku 1941; etničkim čišćenjem Srba, uz teritorijalno proširenje u Istri, uz pomoć Sjedinjenih Američkih Država 1995. Osnova te tragedije je u nespremnosti da se žrtvuje mentalitet religiozne netolerancije, koji na toj istoj teritoriji vodi katolička Habzburška monarhija već pet vekova. [...]

Srpska vojna pobeda u ratu je praćena agonijom u koju je tonulo Habzburško carstvo. Početkom februara 1918. pobunili su se mornari u pomorskoj ratnoj bazi u Kotoru. Bilo ih je šest hiljada, zahtevaju mir i nacionalno oslobođenje. Bilo je tu malo Srba. Po šumama se stvaraju grupe vojnih dezertera Zeleni kadar. Na Fruškoj gori ih je bilo šest hiljada. Po Srbiji se organizuju četničke jedinice Koste Pećanca, ali i improvizovane naoružane grupe. Srpsku vojsku dočekuje u Užicu nekoliko hiljada ljudi pod puškama. Po Bosni i Hercegovini se seljaci okreću na gonjenje muslimanskih veleposednika i zaposedaju svoje baštine, koje im je sultanov Zemljišni zakon 1858. oteo, a habzburška vlast to posle 1878. potvrdila. Vrlo je značajan i "Pokret veća", koji se javlja krajem rata. Iako su te klice zasađene ranije, taj pokret se razgranava i postaje faktor tek kad je srpska vojska počela pobednički pohod u Podunavlje i Štajersku. Bez tog vojničkog oslobođenja ne bi bilo drugoga. Ipak, vojska je udarala samo temelje, a trebalo je da narod, preko "Pokreta veća" nađe leka opštoj boljci nepostojanja stabilnih institucija, niti neophodnog mira, kako bi se volja običnih ljudi čula. [...]

LOV U MUTNOM PROTIVNIKA UJEDINjENjA

U ZAGREBU JE 6. OKTOBRA formirano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba. Dva dana potom je Narodno vijeće formiralo Središnji odbor sa dr Antonom Korošcem, dr Antom Pavelićem, lekarom i Svetozarom Pribićevićem. [...]

Već od početka se pokazuje da u Hrvatskoj postoje jezgra opozicije ujedinjenja sa Srbijom. Najdalje se čuo Stjepan Radić sa svojom Hrvatskom seljačkom strankom. Ta ribica, nastala iz odluka o političkom aktiviranju sela na Euharističkom kongresu u Zagrebu 1900, u mutnom je počela da se snalazi i raste. Ona se prva opredeljuje za samostalnu hrvatsku republiku.

Među nedovršenim ljudima, koji dominiraju jugoslovenskom politikom 1918, Stjepan Radić je bio izuzetna ličnost - pola kafanski političar, pola religiozni mesija. [...] Nikad se nije odricao planova da stvara hrvatsku državu do reke Drine, asimilovanjem svih vera i drugih etničkih grupa u jednoj preporođenoj Katoličkoj crkvi u kojoj bi opštine naimenovale sveštenike, a ne bi bili postavljani od biskupa.

Narodno vijeće u Zagrebu je stvoreno tek posle pritiska iz Dalmacije, gde je zbog italijanske opasnosti već 2. jula 1918. bila stvorena Narodna organizacija Srba, Hrvata i Slovenaca za Dalmaciju. Francuski maršal De Pere je strahovao od ovog hrvatskog oklevanja koje je moglo voditi restaurisanju habzburške države, pa 3. novembra 1918. traži da srpska vojska šalje emisare za samostalno organizovanje ujedinjenja u jugoslovensku državu. Sarajevsko Narodno vijeće je poručivalo da je i do sada radilo po instrukcijama srpske vlade, pa je odbijalo da prihvati oficire nove Narodne garde koje šalju iz Zagreba. U Crnoj Gori su bile organizovane lokalne skupštine i održani izbori za Veliku narodnu skupštinu, koja proglašava ujedinjenje 26. novembra 1918. Slična skupština u Novom Sadu je to uradila 25. novembra, a Dalmatinska vlada je 16. novembra poslala ultimatum u Zagreb da Narodno vijeće za pet dana proglasi ujedinjenje sa Srbijom, ili će to sami uraditi. Podržala ih je Narodna vlada iz Sarajeva. [...]

NA ŽENEVSKOJ KONFERENCIJI od 6. do 9. novembra 1918. predstavnici srpske vlade i Narodnog vijeća iz Zagreba doneli su zaključak da se formira jedna "dvojna vlada". Britanci su uspeli da prošire vest da će na taj način i Jugoslovenski odbor biti priznat za ratujuću stranu, a jugoslovenski dobrovoljci proglašeni njegovom vojskom... ali nijedna vlada se na to nije rešila. [...] Nikola Pašić je bio dao saglasnost za "dvojnu vladu" u Ženevi, ali je to izazvalo otpor ostatka vlade u Srbiji, pa se promenom ministara stvara nova vlada. Određeno je da Ante Trumbić, kao ministar spoljni nove države Slovenaca, Hrvata i Srba, učestvuje na mirovnoj konferenciji. Ujedinjenje Kraljevine Slovenaca, Hrvata i Srba je objavljeno kad je u ime delegacije od 28 članova dr Ante Pavelić pročitao deklaraciju pred srpskim regentom u Krsmanovićevoj palati na Terazijama, 1. decembra 1918.

Italijanska vojska i vlada su pokušale da organizuju dve oružane pobune protiv stvaranja jugoslovenske države. Obe su se odvijale u vremenskom razmaku od 5. decembra 1918. do 7. januara 1919. Američka mornarica je u Rijeci imala svoju obaveštajnu službu. Američki državni sekretar Lansing je u martu 1919. bio obavešten da su neki "D`Anuncija u Hrvatskoj dočekali kao heroja". Posle zauzimanja Rijeke, D `Anuncio je imao plan osvajanja Splita, Zadra i cele Dalmacije. Obećavao je stvaranje hrvatske republike i "da će ponovo nacrtati granice Hrvatske". Grupa vojnika Nacionalne garde u Zagrebu, koju je stvorilo Narodno vijeće pokušala je da izvede udar i zbaci Narodni vijeće. Išli su praćeni muzikom, uz klicanje republici. Vođa socijalista Vitomir Korać je zabeležio da su znali da je "Stjepan Radić javno na sednici Narodnog veća pretio da će u Zagreb dovesti desetak hiljada naoružanih seljaka i rasterati Narodno veće". Za taj slučaj su socijalisti pripremili u zagrebačkim fabrikama deset hiljada radnika da Radićeve seljake rasteraju.

Verni opis ove zagrebačke pobune sačinio je 16. juna 1971. u "Književnim novinama" Veljko Narančić. Veli da je iz znatiželje došao na zagrebački glavni trg u društvu potonjeg narodnog heroja Mladena Stojanovića, braće Stevana i Koste Hakmana, pesnika i slikara. On veli da se raširila vest o vojnim demonstracijama, možda i puču, pa su srpski zarobljenici, koji su u gradu održavali red, povučeni sa ulica. Pobunjeni vojnici su prisilili grupu policajaca na predaju. Kad su ubili jednog pregovarača Narodnog vijeća, opunomoćenik te jedine ustanove vlasti Grga Anđelinović je naredio grupi mornara, delu vojnih formacija Narodnog vijeća da pucaju po masi. Ubijeno je 13 ljudi. "Na Jelačićevom trgu službeno nije prisustvovao nijedan Srbin." Tek naveče su se pojavili zarobljenici i uspostavili red. [...]

EKSPANZIJA VATIKANA PROTIV PRAVOSLAVLjA

ZAKLjUČAK O STVARANjU Jugoslavije 1918. bi bile reči mladog pesnika Ive Andrića 1919. da je time završena "ona kobna linija srpske historije što se bez prestanka kreće između klanja i oranja". U moderno vreme neki srpski istoričari zaključuju da je stvaranjem Jugoslavije 1918. srpski narod napravio grubu grešku u svojoj istoriji, jer je time izgubio svoju, međunarodno-`pravno i nacionalno, jasno definisanu srpsku državnost. Ona se utopila u improvizaciju jugoslovenske državnosti, sa kojom je doživeo najveći poraz u svojoj istoriji.

Ne poričući činjenicu da je to razočarenje osnovno obeležje srpske duše, mora se ipak reći da srpska tradicija čvrste državnosti sa ujedinjenjem 1918. nije iščezla. Ona se samo razvodnila. Nacionalni suverenitet je u toj državi oslabio, a s time i svako osećanje državnosti. U toj državi je jedino srpski narod imao demokratske institucije i ukidao ih kraljevskom diktaturom 1929. Još je Džon Stjuart Mil pisao da su "demokratske institucije gotovo nemoguće u zemlji koja je sastavljena od različitih nacija".

Srpski narod je ujedinjenjem 1918. završio svoju istoriju borbe za zapadnoevropski oblik parlamentarne države, sa različitim religijama i etničkim varijantama. To je bila jedina multikulturna država stvorena na Balkanu u celoj istoriji. Tu državu nije srušila ni politička, ni socijalna nepravda, nego religiozna netolerancija, koja se kao ideal nudila iz zapadnog sveta odmah posle njenog stvaranja.

SVI KOJI SU RUŠILI jugoslovensku državu, fašisti 1941, komunisti 1945. i "američki oblik demokratije" 1992, ostvarivali su trijumf ideje da je religija vododelnica nacije. Nijedno rešenje nije bilo istorijski progres, prema demokratskom ustrojstvu jugoslovenske države od 1918. do 1929. Iza svakog od tih rušenja stoji neka svetska sila, koja se zaputila da osvaja svet. Kao i uvek pre i posle toga, ni 1918. velike sile ne dozvoljavaju trijumf velike srpske države. Ona im je uvek smetala.

Katolička crkva je pozdravila raspadanje Austrougarske do one tačke do koje je car Karlo proglasio federativni princip i uspostavljanje nove Ilirske kraljevine. Upadljivo je da je okružnica hrvatskih biskupa 29. novembra 1918. pozdravila novu državu, koju je proglasilo zagrebačko Narodno vijeće, a to je izostalo posle deklaracije u Beogradu 1. decembra. Umesto toga, katolički listovi traže da se uspostavi Hrvatski katolički seniorat, sistem Katoličke akcije koja kontroliše celo društvo. Američka diplomatija je bila otkrila da Vatikan podržava Nemačku, da bi preko nje izvršili ekspanziju na račun pravoslavlja. Mislilo se da je boljševizam oduzeo pravoslavlju istorijsku osnovu. Biskup Mahnič, ideolog Katoličke crkve, pisao je da će u uslovima kada je pala Rusija, Hrvati prevesti pravoslavne u katoličanstvo i stvoriti jedan "Isusov ovčinjak".

Za srpski narod stvaranje Jugoslavije je bila Pirova pobeda. U ratu 1914-1918. je imao toliko žrtava da je srpski nacionalni pokret dobio defanzivni karakter. Od tada je samo branio postignuto.