NA STEĆCIMA SU SAMO HRIŠĆANSKI SIMBOLI: Razvejavanje zabluda prošlosti o "Crkvi bosanskoj" i "krstjanima"
"CRKVA bosanska" nije bila ni jeretička, niti nekakva narodna crkva, već savetodavno, diplomatsko i arbitražno telo, koje radi po sopstvenim zakonima, kao neka vrsta izabranog sudskog veća, bez teritorije
Fotografije: Muzej fresaka Beograd, Iz knjige: „Kudugeri bogomili u vizantijskim i Srpskim Izvorima i Crkva Bosanska“ i Vikipedija
DOSADAŠNjA moja saznanja o "Crkvi bosanskoj", "bogomilima", "krstjanima", "kudugerima" i "patarenima", sažeto prikazana, sastoje se u sledećem: Izvori ne omogućavaju da se "Crkva bosanska" svrstava bilo u red jeretičkih crkava, bilo u red pravoslavnih crkava, ili u red nekakve svojevrsne "pravoverne" narodne crkve, jer se ne radi o crkvi kao ustanovi čija su osnovna obeležja dogmatsko-liturgička, obredna, crkvenojerarhijska. U vezi sa tim pisao sam 1995. godine: "Kad se kaže Bosnensis ecclesia treba imati u vidu, između ostalog i to, da je značenje reči (ecclesia) veoma široko. Negde u širokim okvirima ovoga termina treba prepoznati "Crkvu bosansku" kao savetodavno, diplomatsko i arbitražno telo, kao neku vrstu izabranog sudskog veća, sa neobičnom hijerarhijom, bez teritorije, bez crkvenih zajednica i jurisdikcije u crkvenom smislu".
U izvorima ima mnogo podataka o savetodavnim, diplomatskim, sudskim, posredničkim i ostavinskim uslugama koje čine članovi "Crkve bosanske" kao tela koje se nalazi u blizini dvorova bosanskih kraljeva i velmoža. Izgleda da upravo "Crkva bosanska", kao telo koje radi po sopstvenim zakonima, čini onu razliku (prema Halkokondilu) u zakonima Sandaljeve oblasti naspram zakona Bosanskog kraljevstva, što predstavlja jednu od bitnijih svojevrsnosti državnog uređenja Bosne u srednjem veku.
Niko nikada nije uspeo da otkrije crkvenoliturgičke obrede članova "Crkve bosanske" upravo zato što ona nije sastavljena od sveštenih lica, već od svetovnjaka i to "krstjana" najumnijih, najuglednijih, najpoštenijih i najsposobnijih, u čiju se reč, sud, nepristrasnost i poštenje moralo verovati. Hijerarhija "Crkve bosanske" (djed, gost, starac i strojnik) nikako se ne može upoređivati sa crkvenim dostojanstvenicima. U prilog tome govore i njihova narodna imena.
"KRSTJANI" U BOSNI, i uopšte na Istoku, nisu jeretici, već pravoslavni vernici koji su tom odrednicom isticali, naročito od rascepa crkava (1054) da se razlikuju od rimokatoličkog krivoverja. Tim nazivom opovrgavaju naziv "patareni", koji im pripisuju i nameću Latini. Sveti Sava srpski, na primer, još kao svetogorski monah molio se za sve "krstjane".
"Krstjani" "Crkve bosanske", kao članovi svetovnog tela, zbog svoje čvrste privrženosti pravoslavnom učenju morali su, posle vladara, prvi biti na udaru rimokatolika koji ih prezrivo nazivaju, najčešće, patarenima.
U svojstvu "poglavitih krstjana", tj. istaknutih, proverenih pravoslavnih hrišćana, djed i gost pred stranim licima i inovernicima nastupaju i kao "duhovni oci" svojih gospodara. Njihovu diplomatsko-versku ulogu nisu mogla da obavljaju sveštena lica zato što ovima crkveni kanoni ne dozvoljavaju nikakvo mešanje u svetovne političke ili diplomatske poslove. Tako je gost Radin, videli smo, kao "poglaviti krstjanin" uspešno nastupio u Dubrovniku (1452), braneći pravoslavno ispovedanje vere svoga gospodara Stefana Vukčića Kosače - "hercega od svetoga Save".
"Kudugeri" su bili rimokatolici
BITI "DUHOVNI OTAC" ne znači uvek biti i svešteno lice. Od svih djedova "Crkve bosanske" samo za djeda Radomira je u izvorima rečeno da je "episkop". Taj podatak je mnoge istraživače zbunjivao i zavodio, tim pre što se u izvorima uopšte ne pominje nikakva crkvenojerarhijska služba djeda Radomira, niti bilo kojeg drugog člana "Crkve bosanske", već samo i isključivo njihova svetovna služba. Određenije, 1404. godine djed Radomir u pismu gospodaru Dubrovnika sebe predstavlja "prvim gospodinom episkopom Crkve bosanske". Iste godine (1404) Hval krstjanin je na "knjigama", koje je prepisao, ubeležio da je taj posao završio "u dane episkopstva i nastavnika i svršitelja Crkve bosanske gospodina djeda Radomira".
Imenica "episkop" nastala je od grčkog glagola - u značenju: nadzirem, nadgledam, pažljivo motrim, ispitujem, istražujem, razmatram, brinem se, vršim smotru, što će reći - ovlašćen sam, data mi je vlast. Sledstveno tome, u slučaju djeda Radomira "episkop" znači: nadzornik, čuvar, pokrovitelj, zaštitnik, a kao takav on je i "nastavnik" (institutor) i "svršitelj" (administrator) u "Crkvi bosanskoj" odnosno u službi bosanskih vladara. Bosanski djed je "prvi" - predvodnik "Crkve bosanske" kao ustanove koja nema crkvenojerarhijska, bogoslužbena obeležja; ona je, kako se iz izvora da zaključiti, stožer pravosudnog i diplomatskog uređenja Bosne u srednjem veku. Sačuvani tamo grčki pojmovi (crkva u značenju: veće, senat, skupština) i (episkop u značenju nadzornik) govore o ostacima nekadašnje vizantijske uprave; govore o prvobitnoj upotrebi tih pojmova u državnoj administraciji starih Grka. Atinjani su, na primer, reč "episkop" upotrebljavali kao titulu za državne službenike koje su slali da privremeno upravljaju potčinjenim gradovima 123. U svetovnom smislu episkop je, dakle, onaj ko ima vlast da upravlja. Sa takvim značenjem je ta reč upotrebljena i u 108. (109) psalmu Davidovom, odnosno u 15. Katizmi: "Neka budu dani njegovi kratki, a vlast dobije drugi"; "Jer se piše u knjizi plastiru... vladičanstvo njegovo da primi drugi".
UREZANE SLIKE na stećcima - nadgrobnim spomenicima krstjana, kao što su, na primer, "Gostoljublje Avramovo", petao, štap, predstavljaju hrišćanske a ne bogomilske - dualističke simbole. "Vjernici 'Crkve bosanske' nisu ostavili za sobom ni najmanji dokaz za njihovo bilo kakvo tobožnje nekršćansko vjerovanje". Umesto ovog "nekršćansko vjerovanje" pravilnije je reći da nema dokaza za njihovo nepravoslavno verovanje. Njihove crkvenoslovenske bogoslužbene knjige pisane su i upotrebljavane u skladu sa starijom praksom Pravoslavne crkve. Simvol vere im je bez rimokatoličkog dodatka Filioque. Slave svetitelje koji su u pravoslavnom kalendaru. Od ukupno 363 stećka sa natpisima, preko 350 stećaka nosi natpise ćiriličnim pismom/Fotografije: Muzej fresaka Beograd, Iz knjige: „Kudugeri bogomili u vizantijskim i Srpskim Izvorima i Crkva Bosanska“ i Vikipedija
"Kudugeri" u Bosni ništa zajedničko nemaju sa "Crkvom bosanskom", niti sa "krstjanima", zato što je taj naziv, prema vizantijskim i srpskim izvorima, bio odrednica za rimokatolike kao bogomile dualiste zbog dodavanja Filioque u Simvol vere. Oni uče, u stvari, da Duh Sveti ishodi ne samo od Oca nego i od Sina. Na osnovu toga, prvi je Simeon Solunski nazvao Latine "kudugerima, to jest bogomilima" - dualistima.
Sa svoje strane rimokatolici su uzvraćali pravoslavnima punom merom, nazivajući ih, najčešće, manihejcima, patarenima, katarima, a sa ovim jeretičkim imenima u istoj ravni se u latinskim izvorima javlja i naziv šizmatici.
Tajanstveni nestanak bosanske crkve
POSEBNU POMETNjU oko pitanja "Crkve bosanske" i vernika u Bosni izazvalo je mešanje i nedopustivo poistovećivanje, u istoriografiji, naziva koje sadrže latinski izvori ("manihejci", "katari", "patareni") i naziva koje sadrže vizantijsko-slovenski izvori ("krstjani", "bogomili", "kudugeri", "babuni"). Kula Sandalja Hranića, gospodara Hercegovine u Blagaju/Fotografije: Muzej fresaka Beograd, Iz knjige: „Kudugeri bogomili u vizantijskim i Srpskim Izvorima i Crkva Bosanska“ i Vikipedija
Naziv je vizantijskog, a ne sirijskog porekla. Izveden je od ononima Sandalj (po Sandalju Hraniću, gospodaru Hercegovine koja se kod istoričara javlja i pod imenom Kudvergija) tako što je grčka reč (koja znači - sandala, papuča) dovedena u vezu i prilagođena nazivu koji je njoj fonetski i po nameni sličan. A ovaj naziv upotrebljen je bio u XIII veku u Carigradu sa značenjem "otpadnik", "krivovernik"; odnosio se na papu i rimokatolike. Na njih se odnosi i naziv "kudugeri", koji nije mogao da se pojavi pre Sandalja Hranića (1392-1435) i pre Simeona Solunskog (oko 1410-1429), koji je zbog određenih razloga uzeo njegovo ime kao podlogu za pravljenje tog naziva. Sandalj je upravljao najisturenijim delom Bosne, gledano iz pravca Solunske mitropolije. U taj deo Bosne upali su Latini. Prema njima je on bio popustljiv, zbog čega ga narodno predanje pamti kao "Latinina". Održavao je veze sa Ladislavom, napuljskim kraljem (1386-1414) i Sigismundom, kraljem ugarskim i carem nemačkim (1387-1437). Bio je u savezu sa Turcima. A počinio je određene teške zločine. Zbog svega toga, a naročito zbog odnosa koji je imao prema rimokatolicima, njegovo ime je uzeto kao podloga za naziv "kudugeri". Carigrad u vreme patrijarha Genadija Sholarija /Fotografije: Muzej fresaka Beograd, Iz knjige: „Kudugeri bogomili u vizantijskim i Srpskim Izvorima i Crkva Bosanska“ i Vikipedija
Među "krstjanima" - pravoslavnim hrišćanima Bosne pojavljivali su se i jeretici u pravom smislu te reči, ali oni su (ne računajući one koji su primili rimokatoličku veru) toliko malobrojni bili da su ponaosob, isticanjem njihovog imena, javno oglašavani i osuđivani. Činjeno je to tako da bi bili prepoznatljivi i da bi ih pravoslavni vernici izbegavali. Isto se može reći i za Srbiju u srednjem veku.
Drugim rečima, izuzev rimokatolika kao "kudugera - bogomila", u Bosni srednjega veka nije bilo drugih masovnih jeretika. Svi koji su verovali u to da je bio masovan broj jeretika, kao članova "Crkve bosanske", ostaju zbunjeni pred činjenicom njenog tajanstvenog nestanka u drugoj polovini XV veka. Tako, na primer, J. Šidak, očigledno nemoćan da nađe odgovor za mnoga otvorena pitanja u vezi sa "Crkvom bosanskom", načelno zaključuje: "Sudbina 'Crkve bosanske' i njezinih 'krstjana' utonula je zauvijek u šutnju jedne prošlosti koja je mrtva".
Novi naučni prilozi protiv "šutnje prošlosti"
CRKVA BOSANSKA" kao necrkvena ustanova, čiji je rad bio vezan za državnu upravu i uređenje Bosne, ugasila se istovremeno kad se ugasila i sama Bosna, tj. u drugoj polovini XV veka. Jedino tako može da se shvati njen iznenadni nestanak, ali i bajka o masovnom prelasku njenih članova na islam. U protivnom, tj. da je bila crkveno-verska organizacija svakako bi, pod istim imenom, nadživela pad države. Bosna od XII do XIV veka/Fotografije: Muzej fresaka Beograd, Iz knjige: „Kudugeri bogomili u vizantijskim i Srpskim Izvorima i Crkva Bosanska“ i Vikipedija
TRI ISTORIOGRAFSKE STRUJE
U DOMAĆOJ i stranoj istoriografiji mnogo puta je pokušavano da se odgovori na pitanje - ko su kudugeri? Svako raspravljanje o njima neizbežno vodi u raspravljanje zamršenog pitanja zvanog "Crkva bosanska". Gotovo sva pisanja o "Crkvi bosanskoj" mogu se predstaviti kao tri, uglavnom, razgranata stabla. Jedno stablo čine: Franjo Rački, Dragutin Prohaska, Vladimir Ćorović, Aleksandar Solovjev, Dmitri Obolenski, Mihailo Dinić, Sima Ćirković, Dragutin Knivald, Dragoljub Dragojlović, Pejo Ćošković i drugi, koji "Crkvu bosansku" prikazuju kao ustanovu "jeretika dualista" - bogomila, maniheja, patarena, katara koji su, tobože, naročito po Aleksandru Solovjevu, "listom prešli u islam". Osnove takvom mišljenju postavio je u XIX veku franjevac F. Rački. On je pisanjem o "Crkvi bosanskoj" snažno uticao na brojne istraživače, od kojih ga pojedini u mnogo čemu ispravljaju, istovremeno trudeći se da ne izađu sasvim iz njegovih okvira. Drugo stablo čine: Genadije monah, Božidar Petranović, Atom (pseudonim Sime Tomića), Vid Vuletić Vukasović, Vaso Glušac i drugi. Ovi u "Crkvi bosanskoj" vide pravoslavnu crkvu koja se zbog osobenih crkveno-političkih okolnosti u Bosni razvila u svojevrsnu pravoslavnu crkvu. Treće stablo čine uglavnom: Ćiro Truhelka i Jaroslav Šidak, čije je stanovište da "Crkva bosanska" po svojoj organizaciji i učenju nije pravoslavna, već pravoverna narodna crkva, koja je odbijala svaki primat Rima i Carigrada.
Na osnovu ovih saznanja sasvim drugačije će ubuduće izgledati i slika o tome ko su bogomili ili babuni u srpskim izvorima. Kao neoboriv dokaz za to služi podatak o žiteljima Srebrenice u XV veku, koji su nazvani bogomilima zato što su većinom bili Sasi rudari i primorski trgovci, odnosno rimokatolici. Taj podatak je sasvim u skladu sa nazivom "kudugeri" u spisu Simeona Solunskog o jeresima, koji pod "kudugerima" podrazumeva isključivo Latine bogomile.
Genadije Sholarije, patrijarh carigradski (1453-1459) isti naziv - "kudugeri" upotrebio je takođe za Latine bogomile, ali i kao etnonim - Sandaljci, Kuduraši. Dvojako značenje tog naziva izazvano je upadom Latina u jedan deo Bosne, odnosno pomeranjem crkvenih jurisdikcionih granica između pravoslavnih i rimokatolika u zemlji Sandaljaca.
USLED OTEŽANOG praćenja tog pomeranja verskih granica, Laonik Halkokondil je naziv "kudugeri" upotrebio samo u smislu etnonima. Jedino tako je mogao da ne pogreši, pošto je izvesno da naziv "kudugeri" potiče od imena Sandalj, odnosno od imenice. Izvesno je, drugim rečima, da se Sandaljcima mogu nazvati svi koji žive u Sandaljevoj oblasti, ali je neizvesno koliko od tih žitelja stvarno pripada "kudugerima - bogomilima", tj. rimokatolicima, a koliko "krstjanima", tj. pravoslavnima. Po onome što prenosi Genadije Sholarije, herceg Stefan Vukčić Kosača kao pravoslavni "krstjanin" plaši se one vlastele koja pripada "kudugerima" - bogomilima rimokatolicima.
Ovakvi pogledi na "Crkvu bosansku" su novi i u osnovi potpuno različiti od svih do sada iznetih mišljenja koja su u naučnoj literaturi zapamćena uglavnom kao ranjiva, neodbranjiva ili dovedena do bezizlaza. Uvođenjem u literaturu ovih novih saznanja, naučnoj kritičkoj javnosti se omogućava da ih proverava, odbacuje ili prihvata. Na taj način neće se dozvoliti da nagomilana nerešena pitanja o "Crkvi bosanskoj" unedogled ostanu obavijena zabludama ili "šutnjom mrtve prošlosti". Nekritički pristup izvorima i "po inerciji" pisanje o "Crkvi bosanskoj" kao bogomilskoj - jeretičkoj dualističkoj, nije pravi prilog nauci.
BONUS VIDEO: BLAGO NA JABLANICI - U selu Pleš otkriven rimski novčić cara Aurelijana iz trećeg veka