ISTORIČARI POBRKALI BOGUMILE I RIMOKATOLIKE: Istina o jereticima kudugerima i Latinima iz vizantijskih i srpskih izvora

Naziv (kudugeri) u vizantijskim izvorima javlja se samo u pluralu. Prvi ga je upotrebio, s početka XV veka, Simeon Solunski (arhiepiskop Soluna i jedan od najvećih kanonista u pravoslavlju), što znači da pre njega nije postojao. 

A nije ni mogao da postoji pre pojave na istorijskoj pozornici njegovog savremenika Sandalja Hranića, velikog vojvode bosanskog (1392-1435), iz čijeg imena je izveden taj naziv. Sandalj je u ovom slučaju osobno muško ime, ononim. Ali postoji i zajednička imenica sandalj ili sandal i može da označava: a) jednu vrstu drveta; b) veliki čamac, lađu; v) vrstu polusvilenog platna; g) ime mesta - toponim; d) vrstu obuće, sandale, papuče. Od svih ovih značenja Vizantinci su iz određenih razloga izdvojili poslednje značenje i doveli ga u vezu sa osobnim imenom Sandalj. Kako? Sandale, papuče kao vrsta obuće. Za ovu vrstu obuće u grčkom narodnom jeziku postoji naziv sa kojim se približavamo nazivu i osobnom imenu Sandalj. Pomoću tog pojma Simeon Solunski teži da sa osudom i nipodaštavanjem oslika određenu jeres u Sandaljevoj zemlji, nazivajući njene sledbenike kudugerima, odnosno kuduraišma ili papučarima.

Imenici, koju naslanja na osobno ime, dodao je Simeon Solunski, i nastavak u pluralu, pa dobio reč .[...] ... upotrebljenu da označi određenu jeres - latinsku. [...]

Ovo se potvrđuje samom sadržinom Simeonovog Dijaloga u Hristu protiv svih jeresi, gde on u XI glavi govori "i protiv bezbožnih bogomila, to jest kudugera". Time odmah daje do znanja da na umu ima određene "bogomile" - one u Sandaljevoj zemlji, misleći isključivo na latinsku jeres, tj. na rimokatolike, što se potvrđuje samom sadržinom spisa. Na takav zaključak upućuje pažljivo iščitavanje XXXII glave, gde se većina odnosi na krivoverje Latina rimokatolika. U spisu je starim jeresima relativno malo prostora posvećeno, pa i bogomilima samo onoliko koliko da pokaže da se "sada" na njih nadovezuju novi bogomili. Određenije, na početku XI glave Simeon Solunski govori o pojavi najranijih jeresijaraha u hrišćanstvu, kakvi su bili Simon Mag, Manis, Kirint, Karpokrat, koji su pogrešno učili o Isusu Hristu, o Svetoj Trojici. A pored ovih, postojali su "i mnogi drugi neprijatelji istine, koji bezbožno učahu i o dvama načelima. Od njih su sada bogomili, bezbožni jadnici, zvani i kudugeri. Zato vam je potrebno da o njima naučite, jer su blizu [vašeg] naselja".

Sandaljeva zemlja čini najistureniji deo Bosne naspram Solunske mitropolije. Zbog toga Simeon u "kudugerima" te oblasti, koja mu geografski nije daleko, vidi posebnu opasnost jer su u svoje dogmatsko učenje o Svetoj Trojici uneli dualističko učenje i postali bogomili poput nekadašnjih dualista bogomila. Dualističko bogomilstvo Latina rimokatolika izraženo je u njihovom prepravljanju Simvola vere tako što su dodali Filioque, učeći da Duh sveti ne ishodi od jednog samo načela - Oca, nego i od Sina. A po pravoslavnom učenju "nije moguće da jedno isto ima početak iz dva". Takvo dualističko bogomilstvo rimokatolika Simeon Solunski do tančina pobija i osuđuje u mnogim glavama spisa, na primer u XIX, XXII, a naročito od XXV i dalje sve do kraja, često govoreći o čistoti pravoslavnog učenja i, kako doslovce ističe, "o novotarijama Latina u dogmatima i u najsvetijem Simvolu" [vere].

Latini su smatrani jereticima

DA SIMEON SOLUNSKI poistovećuje rimokatolike, kao "kudugere", sa dualistima bogomilima, to se vidi i po tome što među njima ističe sličnost u stavu koji imaju prema ikonama. U XVIII glavi, čiji naslov glasi "Protiv ikonobornih bezbožnih bogomila", kaže: "Danas, dakle, među zvanim hrišćanima jereticima ne postoje ikonoborci, izuzev gnusne zavere bezbožnih Bogomila koje uopšte ne treba zvati Hrišćanima..." . Ovde nedvosmisleno pod bogomilima podrazumeva Latine, za koje u XXIII glavi ističe: "Oni, pretvarajući sve u novotariju, kako je rečeno, i svete ikone često, mimo ustanovljenog, na drugi način prikazuju". Izričit je tu Simeon Solunski. Rečju "danas" hoće da kaže kako nema nekadašnjih dualista bogomila; njihovo ime nose rimokatolici Latini koje zbog toga ne treba ni zvati hrišćanima.

Da ne bi ostala kakva sumnja u poistovećivanje Latina sa bogomilima, treba videti naročito u poslednjoj XXXII glavi Simeonovog spisa osudu njihovog dualističkog učenja. Na njih misli Simeonov sagovornik kad u zaključku iste glave ističe: "Zato verujemo da ćemo učestvovati u daru i blagodati Božjoj koja iz Njega proističe, a ne u suštini, kako uče bezbožni Masalijani i Bogomili".

Prema tome, kao opasne savremenike bogomile Simeon vidi upravo u onima koji ispovedaju latinsku dualističku jeres. O njoj njegov sabesednik, pošto je detaljno obavešten, zaključuje: "I gnušamo se, dakle, te poslednje i najlukavije jeresi, pa je sa ostalim bezbožnostima i jeresima podvrgavamo anatemi". Zbog toga na drugom mestu upozorava: "Potrebno nam je, dakle, da budemo obazrivi kad se radi o opštenju sa njima, a kad se radi o zvanom ujedinjenju, to dobro treba da se ispita" .

NIGDE KOD SIMEONA Solunskog nikakvog traga nema o izmišljenoj "Crkvi bosanskoj", bogomilskoj. Za njega su novi bogomili rimokatolici koje je nazvao i "kudugerima". Franjo Rački je verovatno znao za tu činjenicu pa je pohitao da preduhitri otkrivanje istine i da svetskoj istoriografiji nametne svoju proizvoljnu i tendencioznu priču o tome.

Zašto se Simeon za naziv "kudugeri" poslužio baš Sandaljevim imenom? Već je napred rečeno da Sandaljeva oblast čini najistureniji, najbliži deo Bosne prema granicama Solunske mitropolije. Sandaljeva zemlja je bila prošarana rimokatolicima dualistima. Pošto ovi nisu geografski bili daleko, i pošto su predstavljali opasnost da se dualistička jeres još više proširi u zaleđu Solunske mitropolije, Simeon ih je posprdno nazvao "kudugerima", odnosno kudurašima - papučarima, posluživši se za to imenom gospodara koji je imao vlast nad njima. Mi danas ne znamo određeno kakva je sve obaveštenja imao Simeon o Sandalju kao ličnosti, verniku i vojvodi, ali mogao je da čuje o njegovom odnosu prema rimokatolicima, o vezama sa Ladislavom napuljskim i Sigismundom, ali i o savezu sa Turcima. Smatra se da je već 1411. godine držao u svojoj oblasti 7000 turskih vojnika . Mogao je da čuje, takođe, da je 1404. godine uhvatio i oslepio Radiča Sankovića, a 1415. godine pripremio, sa Stefanom Ostojom (1409-1418) i nekom vlastelom, ubistvo kneza Pavla Radenkovića. Sandalj je - prema rečima Sime Ćirkovića - govorio dubrovačkom poslaniku, koji je bio svedok krvave scene, da je zadovoljio pravdu kao što to i dubrovačka gospoda rade: "Ko počini izdajstvo u Dubrovniku tome se seče glava, tako činim i ja sa drugim vernim Bošnjanima". Ti razlozi su dovoljni bili da se njegovo ime upotrebi za pravljenje podrugljivog naziva "kudugeri", kako je napred izloženo, a pod kojima se razumeju rimokatolici kao bogomili.

Velika pometnja zbog Srebrenice

Sada, pomoću navedenih podataka o tome - ko su bogomili kad se radi o pogledima pravoslavnog i rimokatoličkog hrišćanstva srednjega veka, sasvim drugačije treba shvatiti srpske izvore u kojima se pominju ti jeretici. Ali to ostaje da se istraži na drugom mestu i u okvirima posebne teme. Ovde je dovoljno da navedem i rasvetlim samo jedan primer iz izvora, koji je po vremenu veoma blizu Simeonovom spisu o jeresima. Kada je u Žitije despota Stefana Lazarevića (1377-1427), koje je napisao Konstantin Filosof, unet podatak Vladislava Gramatika o tome da su "svi žitelji Srebrenice bogomili", u Srbiji se tačno znalo da je reč o rimokatolicima. Znalo se, drugim rečima, da su u to vreme u Srebrenici živeli rimokatolici, prevashodno Sasi rudari i Dubrovčani trgovci.

U ISTORIOGRAFIJI, međutim, kako starijoj tako i novijoj, to pitanje je izazvalo veliku pometnju upravo zato što se nije znalo ko se, u stvari, pod tim bogomilima krije. Čak ni najvatreniji zastupnici mišljenja o postojanju "Crkve bosanske", koji u svakom kutku Bosne hoće da vide bogomile, ostali su zbunjeni ovakvim podatkom o veri Srebreničana. Aleksandar Solovjev, na primer, upinjući se da brani svoja domišljanja o jeretičkoj "Crkvi bosanskoj", ističe: "Smatramo da je taj podatak presudan za pitanje 'bosanske crkve'". Radi objektivnosti, međutim, ipak treba ovde podsetiti da nisu "svi" Srebreničani mogli biti rimokatolici - bogomili, jer s početka XV veka u Srebrenici stoluje pravoslavni episkop, a to znači postojale su crkve i pravoslavni vernici.

U latinskim izvorima nigde nema naziva bogomili, jer se znalo da je on pripisan i rezervisan za rimokatolike. A ovi su sa svoje strane uzvraćali pravoslavnima istom merom - imenima jeretičkog obeležja, nazivajući ih manihejcima, patarenima, katarima. Sa ovim imenima često se u istoj ravni javljao i naziv šizmatici. Iz pomešanih jeretičkih naziva u istoriografiji su se stvorile, i neprekidno nedoumice izazivale, razne hipoteze o "Crkvi bosakskoj". A o njoj, kako sam već pisao, na osnovu izvora može da se govori samo kao o svojevrsnom savetodavnom, arbitražno-diplomatskom telu, a nikako kao o nekakvoj crkvenojerarhijskoj ustanovi. Ali vratimo se vizantijskim izvorima o "kudugerima" da bismo videli u kakvom su odnosu sa onim što smo o njima saznali iz spisa Simeona Solunskog o jeresima.

U Bosni nema bogomilske crkve

POSLE SIMEONA SOLUNSKOG, koji je pisao za života Sandalja Hranića i naziv "kudugeri" upotrebio da bi žigosao jeretičko učenje rimokatolika, dvaput je taj naziv upotrebio i Genadije Sholarije (1453-1459), dvadesetak godina posle Sandaljeve smrti (+1435). Učinio je on to u poznatom pismu sinajskim monasima, gde se naziv "kudugeri" upotrebljava u dvojakom značenju: ne samo kao odrednica za bogomilski rimokatolički dualizam, nego i kao etnonim. Napred su izneta drugačija mišljenja istraživača o nazivu "kudugeri" i skoro sva se ona svode na jedno, tj. na bogomile "Crkve bosanske".

Međutim, učeni i dobro obavešteni Genadije, patrijarh carigradski, zna za značenje tog naziva u spisu Simeona Solunskog o jeresima; zna da u Bosni ne postoji bogomilska "Crkva bosanska", jer da postoji svakako bi je pomenuo, ali istovremeno zna i o stalnom sukobu crkvenih jurisdikcija između pravoslavnih i rimokatolika u toj državi. Zato i ističe versku podeljenost Bosne na dva dela: "I kako postupiše neki učitelji Latini, kad su se vratili u drugi deo Bosne, i tamo mnoge od kudugera potčiniše Rimskoj crkvi, tako se i on [pravoslavni episkop Bosne] časno potrudi da gospodara Hercega [Stefana Vukčića Kosaču (1435-1466)] u drugom delu Bosne, i one koje može, učini tamo pravoslavnim hrišćanima u Crkvi našoj". U ovom slučaju apelativ "kudugeri" upotrebljen je kao etnonim, koji će kao takav doći do punog izražaja kod Halkokondila. Drugim rečima, "kudugeri" su deo stanovnika zemlje pokojnog Sandalja, koji su pali pod uticaj "učitelja Latina". Ovi su se, kako proističe iz teksta, "vratili u drugi deo Bosne", što znači da su ranije već bili tu. Iz toga sledi zaključak da su se u pojedinim delovima Bosne izrazito smenjivale jurisdikcije Istočne i Zapadne crkve.

A kad govori o hercegu Stefanu, Genadije kaže: "Gospodar pak onaj javno se, naravno, ni po čemu sasvim ne odvaja od kudugera zbog straha od vlastele; i služenju pribegava kako bi sa takvim prikrivanjem privukao druge u saradnji sa episkopom. Po osećanju je odnedavno hrišćanin, zato i šalje milostinje hrišćanima".

U OVOM DRUGOM slučaju Genadije pod "kudugerima" podrazumeva rimokatolike jeretike u onom smislu kako ih je i Simeon Solunski predstavljao. Njihov broj nije mali i, prema Genadijevim saznanjima, herceg Stefan se boji da javno, tj. pred vlastelom koja se svrstala u "kudugere" - rimokatolike, ispoveda hrišćanstvo, tj. "krstjansku" - pravoslavnu veru. Nazivom "krstjanin" pravoslavni su od rascepa crkava (1054) isticali da se svojim pravoslavnim učenjem odvajaju i razlikuju od jeretika rimokatolika, koji su, kao takvi, kasnije nazvani "kudugerima" odnosno "bogomilima". Njima, tj. krstjanima, prema Genadijevim saznanjima, pripadao je i herceg Stefan, za koga kaže da je "odnedavno hrišćanin", tj. pravoslavan.

Istovremena i ravnopravna upotreba naziva "Latini" i "kudugeri" za označavanje veroispovesti ne predstavlja nikakvu novinu, jer ih je tako upotrebljavao i Simeon Solunski. Oba naziva se odnose na jednu veru - rimokatoličku, koja je, zbog bogomilstva, nazvana lažnom hrišćanskom, odnosno nehrišćanskom. Jedina novina je u tome što je Genadije upotrebio apelativ "kudugeri" i kao etnonim. Ovo preplitanje termina nije ništa drugo do odraz složenosti u ukrštanjima etničko-verskih interesa u Bosni između pravoslavnih i rimokatolika. Dobar primer za to je upravo slučaj hercega Stefana koji se, prema Genadiju, kao meteor pojavljuje između te dve velike veroispovesti, a ne kao pripadnik nekakve bogomilske "Crkve bosanske". Njega rimokatolici hoće da odvoje od pravoslavne vere. U vezi sa tim je podatak koji govori da je on "u junu 1452. g., obećao ulcinjskom biskupu Pagaminu da će se odreći smrtonosne jeresi i postati veran sin rimske crkve. Papa je tome poverovao i poslao 1. jula iste godine biskupa Tomu hvarskog kao svog legata u Dubrovnik da posreduje u izmirenju s hercegom; ali herceg nije prišao rimskoj crkvi, a u pregovorima o miru glavni je njegov opunomoćenik bio gost Radin". Čitave istorije su napisane o gostu Radinu kao bogomilu "Crkve bosanske", a on je u stvari "krstjanin", tj. pravoslavni vernik i član "Crkve bosanske" kao savetodavnog, diplomatskog i arbitražnog tela. U tom svojstvu zastupao je svog pravoslavnog gospodara u pomenutim pregovorima o miru.

Pomeranje verskih granica

POSLEDNjI VIZANTIJSKI podatak o "kudugerima" je onaj iz istorije Laonika Halkokondila. Kad je Sandalj umro (1435), Halkokondil je bio dete uzrasta oko pet godina. Objašnjenje koje je dao za naziv "kudugeri", tj. da se "kudugerima zovu svi oni koji se nalaze u Sandaljevoj zemlji" - govori da ga je upotrebio isključivo kao etnonim koji u prevodu znači Sandaljci. Naravno, dok on ovo piše Sandaljcima upravlja Sandaljev sinovac Stefan Vukčić Kosača (1435-1466), ali ostao je živ naziv koji je izveden iz imena Sandalj, odnosno od imenice koja znači (sandala, papuča) i odnosi se na narod kojim je on vladao. Za taj narod kaže, na primer, da ima običaje i način življenja kakvi su i u Bosni, ali se ne služi istim zakonima. Ništa, međutim, ne kaže o njihovoj veri. On, kao svetovnjak, za razliku od Simeona Solunskog i Genadija Sholarija kao sveštenih lica, zbog njemu znanih razloga ne upušta se u prikazivanje vere u Bosni. A to i nije bio lak posao, što se zaključuje iz podataka koje je dao Genadije u pomenutom pismu. Jurisdikcione granice između pravoslavnih i rimokatolika nisu bile nenarušive; gibale su se i pomerale. Verovatno zbog tog pomeranja verskih granica u Bosni, a posebno u Sandaljevoj zemlji na koju se prevashodno odnosio naziv "kudugeri", Halkokondil se opredelio za ono u čemu neće pogrešiti, a to je, da se ograniči na etnonim, tj. da "kudugere" predstavi kao podanike.