KLALI, UBIJALI, SILOVALI, BACALI POD LED: U ovom mestu je krenulo etničko čišćenje Srba - zločini koje su izvršili su jezivi (FOTO)

Uoči sutrašnjeg obeležavanja Novosadske racije koju su 1941.mađarski fašisti počinili prvenstveno nad Srbima i Jevrejima, u Arhivu Vojvodine u Novom Sadu danas je otvorena izložba dokumenata „Mučenici čuruški – otrgnuti od zaborava“ čiji su autori :sekretar Eparhije bačke protojerej Vladan Simić,dr Nebojša Kuzmanović,direktor Arhiva i Ljiljana Dožić, arhivski savetnik.

Prenosimo uvodno slovo protojereja Vladana Simića:

OKUPACIJOM dela Kraljevine Jugoslavije, 11. aprila 1941. godine, i kršenjem Sporazuma o (večnom) prijateljstvu Kraljevine Jugoslavije i Kraljevine Mađarske, od 12. decembra 1940. godine, Mađarska je posle samo pet meseci pokazala jasnu nameru da, po svaku cenu i ne birajući sredstva, iskoristi Drugi svetski rat kako bi svoje granice pomerila ka jugu i sebi pripojila severne krajeve Kraljevine Jugoslavije, odnosno prostor Bačke.

U okupaciji jugoslovenskih teritorija učestvovalo je oko 80.000 mađarskih vojnika. U saradnji sa Hitlerovim generalima, Mađarska je izradila plan rasporeda svojih jedinica za upad u Jugoslaviju. Na dan proglašenja Nezavisne Države Hrvatske, mađarska Vlada je odobrila Regentovu zapovest o ratnim operacijama u južnim krajevima i izdala Proklamaciju mađarskom narodu da je vojna intervencija neophodna zarad (navodne) zaštite mađarskog življa.

Već u toku noći, između 10. i 11. aprila 1941. godine, mađarska vojska prelazi granicu sa Jugoslavijom i, prilikom zaposedanja Bačke, po nekim istorijskim izvorima, lišava života više od 3.500 ljudi (mahom Srba), a preko 10.000 ljudi izlaže svirepoj torturi. U svom čuvenom Memorandumu Regentu Miklošu Hortiju, mađarski parlamentarac dr Bajči-Žilinski Endre Kalman (Bajcsy-Zsilinszky Endre Kálmán), navodi da je prilikom ulaska mađarske okupacione vojske u Bačku ubijeno oko 8.350 ljudi, mahom civila svih uzrasta.

Za ostvarenje svog paklenog plana, Mađarska se stavila u službu Hitlera i njegovog konačnog rešenja Jevrejskog pitanja, pa je tako postala desna ruka u sprovođenju Holokausta, ali je, istovremeno, sa još više žara radila na konačnom rešenju pitanja Srba, posebno onih naseljenih posle 1. novembra 1918. godine.

Među prvim odlukama okupatora bila je naredba vojnog zapovedništva, od 25. aprila 1941. godine, koja se odnosila prvenstveno na Srbe, Jevreje i Rome:

„Sva ona lica koja pre 31. oktobra 1918. godine nisu imala opštinsku zavičajnost na području Velike Mađarske (bez Hrvatske), a nisu ni potomci ovakvih lica, tj. useljenici ili kolonisti, dužna su napustiti područje države u roku od tri dana, počevši od 28. ovog meseca. Na iseljenje obavezni mogu sobom poneti – osim dragocenosti – one pokretnosti koje sobom mogu odneti, nadalje onoliko gotovog novca koliko je potrebno za pokriće najnužnijih izdataka nastalih sa iseljenjem. Svaki iseljenik dužan je držati se putnog pravca u Srbiju preko Petrovaradina, te područje Hrvatske preko Mitrovice napustiti za jedan dan. One koji svojoj gornjoj dužnosti - ma iz kog razloga - ne udovolje, odstraniću brahijalnom silom, u kom slučaju gube ova lica, pored drugih kazni, i ovom naredbom njima osigurane pogodnosti... Svaki useljenik druge narodnosti dužan je u vremenu od 1. do 10. maja prijaviti se lično kod ujvideskog odeljenja mađ. kralj. policije".

Sprovodeći etničko čišćenje nad srpskim i jevrejskim življem u Bačkoj i užurbano radeći na tome da posleratna Mađarska bude država jednog naroda i jedne vere, Mađari u svojim zverstvima nisu nipočemu zaostajali za krvnicima u novorođenoj Pavelićevoj zločinačkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Ovaj pogrom je izvršen na najsvirepiji način, pri čemu nije bilo nikakvog kriterijuma koji bi poštedeo makar najosetljiviji deo populacije. Ubijani su svi koji su bili na spisku, a prvi redovi krvavih spiskova su popunjeni imenima srpskih dobrovoljaca, dobrostojećih starosedelaca i intelektualne elite.

Iz lične koristi, spiskove su unapred sastavljali uglavnom nemzeteri – lokalni Mađari, pripadnici novoformiranih paravojnih narodnih straža, a jedan deo preuzet je sa ranijih spiskova povratnika iz zarobljeništva i od njih se nije odstupalo. Starci, žene, deca, čak i odojčad – niko nije pošteđen. O tome je posle rata slikovito svedočio čuveni čuruški paroh prota Pavle Dožić: ,,Još za vreme okupacije su mi govorili neki Mađari, mahom sirotinja, kako su njih neki odbor i njihova gospoda nagovorili da ubijaju Srbe, a da su dobili samo krvave cipele, odelo i kapute, a nisu im dali kuće, zemlje i drugo što su im obećavali”.

Tako su u Bačkoj, odnosno Šajkaškoj, Novom Sadu, Srbobranu i Bečeju, januara 1942. godine, smišljenom vojno-policijskom akcijom koja je, radi prikrivanja zločina, dobila eufemistički naziv Racija, na najsvirepiji način ubijeni i pod led Dunava i Tise bačeni (neki su još bili živi) Srbi, Jevreji i Romi, a u pojedinačnim slučajevima su stradali i nedužni Slovaci, Rusini, Rusi, Česi, Hrvati, Nemci, Mađari i drugi.

Oni nisu sistematski ubijani kao pripadnici određenog naroda ili vere nego zbog spleta nesrećnih okolnosti. Neki su postali žrtve pljačkaških hordi, a neki su, hrabro ostajući uz svoje susede i prijatelje, ubijani na licu mesta ili zajedno sa njima odvođeni na gubilište i bacani pod led. Ovu istinu dokazuju spiskovi poznatih žrtava, koji svakako nisu potpuni i verovatno je da nikada neće biti konačni, ali je sasvim jasno da su zločini izvršeni u mestima u kojima su u najvećem broju živeli Srbi. U pogromu nisu stradali pripadnici nekih vojnih ili paravojnih odreda, ili samo politički prvaci (bilo koje političke orijentacije) i njihovi sledbenici ili ,,bundžije” protiv okupatorske vlasti nego običan svet: učitelji, lekari, sveštenici, advokati, zanatlije, paori...

Za izvršenje zločinâ, zverska ubijanja sekirama, noževima i drugim hladnim oružjem, sakaćenja, silovanja devojaka i ženâ, razna mučenja neshvatljiva ljudskom razumu, pljačku imovine i iznuđivanje novca za otkup životâ upotrebljene su vojno-policijske snage, a u velikoj meri i lokalno mađarsko stanovništvo koje je preko noći naoružano i postavljeno za predstavnike nove vlasti i čuvare novog poretka.

Kao što je, na primer, Jasenovac simbol stradanja i genocida nad Srbima i Jevrejima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, tako je i Čurug, pitomo bačko selo na obali Tise, simbol stradanja i etničkog čišćenja Srba i Jevreja u Južnoj Bačkoj. Kroz brutalno stradanje Čuružana može se u potpunosti sagledati celokupan proces etničkog čišćenja Bačke od Srba i Jevreja. Čurug je ne samo mesto gde je započet pogrom (Racija) 1942. godine, nego i mesto u kojem su primenjivane, pa kasnije ponegde preslikavane, užasne i svirepe metode mučenja i ubijanja nedužnih ljudi. Čak i da je ovaj zločin izvršen samo u Čurugu i nigde drugo, sramotno bi bilo nazvati ga odvratnim eufemizmom Racija.

Pored činjenice da ovaj termin nikako ne odgovara razmeri zločina, on je neadekvatan i po osnovu izvršilaca ovog nedela jer su u pokolju nedužnog civilnog stanovništva, pored policijskih snaga, učestvovale elitne vojne jedinice i domaće mađarsko stanovništvo. Ničim se, dakle, ne može opravdati naziv Racija koji je prevarom nametnut kako od strane izvršilaca – zbog skrivanja prave razmere zločina, tako i od strane nove komunističke vlasti posle rata – radi izgradnje takozvanog bratstva i izmišljenog jedinstva svih naroda i narodnosti u novom totalitarnom režimu.

Koliko je komunističkim vlastima bilo važno da se zataška istina o ovim zločinima, pokazuje i primer Milorada I. Ćurčina, poznatog i pod komunističkim konspirativnim imenom Filip. Naime, Ćurčin je kao partizanski prvoborac bio član odreda koji se na Pustajićevom salašu sukobio sa mađarskom patrolom, što je kasnije iskorišćeno kao povod za početak pokolja u Čurugu.

O svojim partizanskim danima napisao je knjigu Putevima slobode u ravnici koja je objavljena 1974. godine. Naslov knjige sasvim jasno ukazuje na njen narativ. Uz to, jedan od izdavača je bio Savez udruženja boraca NOR-a opštine Žabalj. Milorad Ćurčin – Filip je bio visokopozicioniran i ugledan član Komunističke partije, ali ni to nije bilo dovoljno da bi se njegova knjiga mogla olako pustiti u narod. Po svedočenju i danas živih Čuružana, knjiga je nabavljana ispod ruke, a sve zbog svedočenja autora i, između ostalog, iznošenja podatka da je u Čurugu ubijeno oko 2000 ljudi, što je u mnogome odudaralo od važećeg diskursa i napora vlasti da se ovo stradanje, kao i mnoga druga srpska stratišta, silom izbrišu iz narodnog sećanja. U delu knjige sa podnaslovom Zvanični bilans Racije Ćurčin navodi sledeće: ,,Mađarski fašisti su o ovim tragičnim događajima vodili svoju statistiku. Predsednik Vlade je pred poslanicima, između ostalog, rekao:

,,Raspolažemo sa zvaničnim statističkim podacima, koji je sačinjen na osnovu spiska”... pa je objavio da je na području Bačke u raciji ubijeno 3340 lica, od čega na teritoriji sreza žabaljskog ukupno 1824... Prema izveštaju segedinskog žandarmerijskog okruga, popis za oko 1.100 nestalih lica u Čurugu je bio još u toku. Uključujući i ovaj broj u zvanični izveštaj mađarske vlade, može se tvrditi da je u Čurugu ubijeno blizu 2000 lica, dok je broj žrtava na teritoriji sreza bio oko 3000 lica. No, svakako ovi podaci nisu potpuno tačni i zbog toga što mnoge žrtve nije imao ko da prijavi, jer iz pojedinih uništenih porodica nije ostao niko ko bi ih mogao prijaviti popisivačima”.

Bilo kako bilo, termin Racija je vremenom postao kolokvijalni naziv za pokolj, pogrom i etničko čišćenje nad Srbima, Jevrejima i Romima i nije za očekivati da ga je moguće promeniti. Ipak, iako o raznim policijskim racijama slušamo svakoga dana, jedna je Racija 1942. godine i teško da će je neko moći zameniti za uobičajene akcije policije, ali samo pod uslovom da se u javnom govoru, a naročito u stručnim krugovima i u danima sećanja na nevine žrtve iznosi istina o ovom strašnom zločinu bez zadrške i lažne političke korektnosti. Razume se da je neophodno da se u školama ovoj temi posveti puna pažnja i da se u udžbenicima istorije i čitankama konačno objavi puna istina.

U našem zalaganju da se što jasnije napravi razlika između racije i Racije 1942. godine, nekako je u senci ostala činjenica da je pogrom (Racija 1942.) samo jedna epizoda, svakako najstrašnija, u stradanju Srba i Jevreja od dana okupacije Bačke pa sve do završetka rata. Ubijanja i pljačke, mučenjâ i deportacijâ je bilo i pre i posle pogroma (Racije 1942.)

Srpski narod širom Bačke je pretrpeo neviđeno stradanje. Samo u prvom naletu mađarske vojske u Bačku stradalo je 32 sela, a nipošto ne smemo zaboraviti činjenicu da su formirani i sabirni logori u Bečeju, Bačkoj Topoli, Subotici, Somboru, Apatinu, Vrbasu, Novom Sadu, Begeču, Odžacima, Titelu, Bačkoj Palanci i Kanjiži. Tokom čitavog trajanja okupacije celokupne porodice su deportovane u koncentracione logore. Malo ko se vratio iz zarobljeništva i takvi slučajevi najčešće nisu ni prijavljeni niti popisani.

Čurug je svoju prvu žrtvu podneo već 14. i 15. aprila 1941. godine. Jedan od prvomučenika paklenog mađarskog nacističkog plana ,,jedna zemlja, jedan narod, jedna vera” bio je ugledni prota Vasilije Stojadinović, penzionisani sveštenik, star 81 godinu, koji je sa svojim sinom Milanom i kćerkom Marom Obrenov, učiteljicom u penziji, živeo u Čurugu.

U posleratnoj presudi izrečenoj Dup Balintu, rimokatoličkom župniku iz Čuruga, koji je zbog dokazanih ratnih zločina osuđen na smrt streljanjem, i izjavama svedoka, između ostalog se navodi da je imenovani na večeri u kući Janoša Kovača sa mađarskim oficirima i pojedinim meštanima mađarske nacionalnosti, 14. aprila 1941. godine, posle iscenirane tobožnje pobune srpskog stanovništva prilikom ulaska mađarske vojske u Čurug, kada je ubijeno nekoliko Srba, rekao da ,,prota Vasilije Stojadinović zaslužuje smrt jer je 1918. godine glasao za prisajedinjenje Vojvodine Jugoslaviji i time ovaj kraj otcepio od Mađarske”.

Činjenica je da je prota Vasilije toga dana dolazio kod ovog župnika sa molbom da interveniše kod vlasti da se puste njegov sin Milan, kao i Borivoje Nikolić, brat njegove snahe Julke udove Miloša Stojadinovića i svi Srbi uhapšeni prilikom ulaska mađarske vojske u Čurug. Već sutradan, u zoru, 15. aprila 1941. godine, mađarski vojnici koje je predvodio potporučnik baron Inkai, došli su u dvorište prote Vasilija Stojadinovića i sve ukućane podigli iz postelje i isterali van kuće. U domu prote Vasilija tada su se, pored protinice Jovanke, sina Milana i kćerke Mare, povodom vaskršnjih praznika (došli iz Sombora) zatekli i protina snaha Julka sa decom (Olga 7, Mara 10 i Ljubica 11) i bratom Borivojem Nikolićem. Prema još uvek živom predanju u Čurugu, vojnici su protu samo u donjem vešu isterali u dvorište i optužili da skriva komuniste, što je ovaj starac odlučno negirao.

U toku premetačine kuće i podruma, oca Vasilija su udarali kundacima tako da je neprestano posrtao i padao. U jednom trenutku je protina kćerka Mara na mađarskom jeziku upitala vojnike – Zašto nam ovo radite? Oficir joj je umesto odgovora udario šamar od kojeg je pala niz stepenište. Kada se pridigla, uzvratila je šamar oficiru koji je odmah upucao iz već pripremljenog pištolja. Još u svesnom stanju, ležeći u sopstvenoj lokvi krvi, Mara se ponovo obratila svom dželatu – Još jedan, molim! Oficir je u nju odmah ispalio i drugi metak i sa prezirom je upitao – Hoćeš li još jedan? Jedva čujnim glasom, odgovorila je – Da, molim! Tada je krvnik u Maru ispalio i smrtonosni treći hitac.

Protu Vasilija i njegove ukućane su sa ostalim uhapšenicima iz susedstva – oko četrdesetak ljudi – poveli u opštinski zgradu. Tamo je streljan i prislonjen uz zid škole, prekoputa opštine, okrenut glavom nadole, tačno ispod spomen-ploče čuvenom čuružanu Paču Lazaru, lekaru i istaknutom radikalu i ministru finansija Kraljevine Srbije koji se do kraja života zalagao da njegova rodna Bačka bude deo Kraljevine Srbije, zbog čega je navedeno spomen-obeležje i postavljeno na tom mestu 1940. godine. Iz ovog zverskog čina vidi se da su mađarski okupatori pored svega ostalog imali neutoljivu žeđ za osvetom. Iživljavanje nad telom ubijenog prote Vasilija poslužilo je kao mera brutalnog zastrašivanja lokalnog stanovništva, a ispostaviće se, i kao uvod u pogrom o Božiću 1942. godine.

Čuruški pokolj, , poslužio je kao svojevrsna monstruozna vežba mađarskih snaga za nastavak morbidnih zverstava i pogroma širom južne Bačke. Čuružani su prvi pretrpeli opaka i strašna mučenja, o čemu svedoče i spiskovi žrtava sa opisom svireposti dželata. U ovom uvodnom tekstu nije moguće opisati sav pakao i strahotu kroz koje su prošle žrtve, ali ćemo, radi sagledavanja ubilačke histerije i krvničkog nagona dželata, navesti samo neke slučajeve.

Za izvršenje zločina, prema izjavama svedoka, u nekoliko velikih kamiona, dovedeni su Mađari iz Temerina. Masovna streljanja u Novakovom magacinu i magacinu čuruškog Jevrejina Lampla, kao i ubijanja po dvorištima i kućama vršena su po unapred pripremljenom planu. Žrtve su dovođenje do škole i opštine ili ovih magacina. Usput i na licu mesta su premlaćivane i mučene, a zatim ugurane u magacin. Na ulazu magacina je bio postavljen mitraljez, a krvnici bi samo čekali komandu za pucanje. Zatim bi se leševi izbacivali napolje gde su unapred bila spremna kola i kamioni kojima su odvoženi na obalu Tise i bacani pod led. Oni koji bi nekom srećom preživeli mitraljesku vatru, bili su podvrgavani novim mučenjima i klanju.

Iz dokumenata koji se čuvaju u Arhivu Vojvodine u fondu F.183 Komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Vojvodini – Novi Sad (1941-1950) 1944-1948, može se videti na koje sve načine su čuruške žrtve ubijane, što je, kako vidimo, postalo i obrazac mučenja i ubijanja u pogromu (Raciji 1942.) koji se, na nesreću, nastavio dalje širom Šajkaške, Novog Sada, Srbobrana i Bečeja. Ovde iz već navedenih razloga navodimo samo neke od njih:

Opačić Marko, mesar, ubijen sekirama;

Jevrosimov Dušan, ratar, tri dana mučen, vezan urotom, zatim mu je veliki klin ukucan kroz uši;

Srećkov Radivoj, ratar, odsečena glava;

Šaponjski Sava, ratar, ubijen gvozdenom levčom;

Dr Đorđe Jovanović, lekar, najpre mu pretesterisane ruke, zatim sekirom razmrskana glava;

Bajšanski Mika, papučar, ubijen batinanjem;

Radin Ruža, rođ. 1923. godine, najpre je mučena. Sekli joj grudi i testerisali udove da je na koncu poludela i zatim ubijena.

Imperativ naše hrišćanske vere je da se sećamo i ne zaboravljamo, ali i da praštamo i tako gradimo zajedničku budućnost sa narodima sa kojima vekovima delimo isti životni prostor. Svaki čovek koji drži do istine i pravde ne može zameriti potomcima žrtava i njihovim sunarodnicima što se sećaju i ne zaboravljaju, niti im iko može ubrojati u greh želju i potrebu da stradalnike iz svog naroda ne prepuste zaboravu. Naše sećanje nije poziv na osvetu, ne daj Bože, ili na udaljavanje od naših sugrađana i naših zemljaka Mađara.

- Kultura sećanja jeste preduslov opstanka identiteta svih naroda koji vekovima zajedno žive na ovim prostorima i zbog toga je potrebnija nama i budućim generacijama nego onima kojih se sećamo. Izložba ,,Mučenici čuruški –otrgnuti od zaborava” je bratski poziv svima da naučimo istorijsku i životnu lekciju da se ovakvo zlo više nikada, nikome i nigde ne sme ponoviti.- zaključuje protojerej Vladan Simić,sekretar eparhije Bačke.