PRVA MODERNA CIGLANA BILA JE U PARAĆINU: Objavljen rad o malo poznatom razvoju ciglarske industrije u Kraljevini Jugoslaviji

Istoričar Marko Pekić i arheolozi Dušan Kaličanin i dr Vesna Vučković, pri Zavičajnom muzeju u Paraćinu, autori su prvog rada o ovom malo poznatom industrijskom objektu i sudbini njegovog vlasnika. Rad je objavljen prošle godine u etno-kulturološkom zborniku za proučavanje kulture istočne Srbije i susednih oblasti. Ovo istraživanje imalo je za cilj rekonstrukciju ciglarske industrije na teritoriji opštine Paraćin, a ujedno i sakupljanje građe, čime bi podaci bili trajno zaštićeni od nestanka.

Podataka o ciglarstvu kao privrednoj grani malo ima, oskudni su, mada postojeća literatura pokazuje da je u Paraćinu ta industrija bila baš razvijena. Ciglana Dragutina Stankovića podignuta je 1936. na istočnoj periferiji grada. Iz nepoznatog razloga u pisanim dokumentima veoma retko se pominje. Ovaj objekat uglavnom je vezivan za dokumentaciju Zavičajnog muzeja "Paraćin" o arheološkom lokalitetu Gloždak koji je iskopavan još šezdesetih godina prošlog veka.

Međutim, sa poslednjim zaštitnim iskopavanjima na delu tog lokaliteta 2020. godine ovaj prostor je ponovo postao zanimljiv za istraživače. Paraćinski Zavičajni muzej je tada došao do prvih informacija vezanih za ciglanu i njenog vlasnika Dragutina.

- Objekti ciglane više ne postoje, srušeni su. U vreme poslednjih zaštitnih iskopavanja lokaliteta Gloždak paraćinski Zavičajni muzej, koji je bio nosilac tih istraživanja zajedno sa Vojislavom Filipovićem iz Arheološkog instituta u Beogradu, sakupio je o toj ciglani prve podatke zahvaljujući Draganu Stankoviću, praunuku Dragutina Stankovića. Dragutin je, inače, poreklom iz sela Ravni Dol kod Vlasotinca i 1924. seli se sa suprugom u selo Bošnjane kod Paraćina. Pošto je savladao ciglarski zanat, nekoliko godina kasnije kupio je plac u Gloždaku i sagradio ciglanu. U radu tog ciglarskog preduzeća je učestvovala cela porodica - supruga Anđelija i deca Dušan, Dimitrije, Ruža, Radmila i Živka - iznosi podatke iz rada jedan od autora, dr Vesna Vučković, arheolog.

U ciglani je radilo tridesetak sezonskih radnika, mahom iz Vlasotinca. Isplaćivani su jednom nedeljno, a vlasnik je obezbeđivao smeštaj i hleb. Na početku je pravljena banket cigla, ali je ubrzo napravljen ringlov sa dimnjakom visine 31 metar u kome se pekla mašinska-ringlov cigla ili ringlovka. Po toj novoj tehnologiji Stankovićeva ciglana se razlikovala od drugih u Paraćinu koje su pravile banket ciglu. U sklopu nje su bile i šupe-sušare za ciglu, tri bazena, magaze-štale, mešalica za zemlju koju je okretao konj, te ostava i menza.

Tokom Drugog svetskog rata ciglana je radila manjim kapacitetom, da bi posle oslobođenja Paraćina vlasnik došao u problem sa vlašću, između ostalog, jer nije mogao da ispuni naredbu države po Privrednom planu iz 1947. da proizvede 1.240.000 cigli i 140.000 crepova. Zbog toga je Dragutinu najpre privremeno oduzeta uprava nad celokupnom imovinom, da bi 1948. godine ciglana odlukom Sreskog suda u Paraćinu bila konfiskovana sa celokupnim inventarom i svim objektima.

Kako ističu autori rada, fabrika je nastavila da radi pod nazivom "Neimar", a ostali članovi porodice su i dalje bili radnici. Dragutinov sin Dimitrije, čiji je jedan od potomaka Dragan, radio je u ciglani do penzije 1960. godine, kao i drugi sin, Dušan. Kasnije je osnovano preduzeće "Graditelj" u čijem sastavu je konfiskovana ciglana proizvodila do 1973, kada je zatvorena zbog nedostatka kvalitetnih sirovina.

Na prostoru ciglane od 1981. postojalo je stovarište građevinskog materijala Kopaonik" koje je koristilo sve postojeće objekte, do bi 1994. bili srušeni.

A zapis o ovoj ciglani i Dragutinu Stankoviću završava se šest decenija nakon konfiskacije. Sudskom odlukom od 3. decembra 2008. godine Dragutin Stanković je rehabilitovan, a odluka o konfiskaciji poništena.

NASLEĐE

OBJAVLjIVANjE rada o malo poznatoj ciglani sagrađenoj u doba Kraljevine Jugoslavije tek je početak rada na zaštiti ovog dela industrijskog nasleđa Paraćina, kaže, za "Novosti", dr Vesna Vučković. Paraćin je nekada bio veliki industrijski centar i tu značajnu temu Zavičajni muzej nastaviće da istražuje.

INDUSTRIJSKA VAROŠ

NAKON Prvog svetskog rata u Srbiji je naglo porasla potreba sa građevinskim materijalom, pa i za ciglama, a istovremeno se menjala i tehnologija njene izrade, od ručno pravljene cigle sušene na suncu, do mašinske proizvodnje. Kako se obelodanjuje u objavljenom stručnom radu, u tom periodu Paraćin se od trgovačke varoši razvijao u industrijsku varoš, sa čak četiri ciglane. Prva je bila u vlasništvu braće Marinković i Stefanović, druga je pripadala Hadži Mikiću, treća Ljubi Brankoviću i ona jedina nije konfiskovana. Za razliku od navedenih, proizvodnja u ciglani Dragutina Stankovića je bila mašinska, što ju je stavilo u red modernijih preduzeća tadašnjeg vremena.