O OVOM SRBINU DANAS SE MALO ZNA: Ko je bio Josif Mihailović i koji je grad najviše zadužio? (FOTO)
U ZAMAHU velikog arhitektonskog preobražaja, Skoplje se ne seća svog najvećeg graditelja, arhitekte Josifa Mihailovića, najzaslužnijeg za pretvaranje orijentalnog grada u moderni regionalni centar toga doba. Osim jedne tesne uličice - sokaka, u senci "stare čaršije", ništa drugo u prestonici Severne Makedonije ne nosi ime najuglednijeg predratnog gradonačelnika Skoplja (u dva mandata: od 1929. do 1936. i od 1940. do 1941) i njegovog najvećeg neimara.
Foto: Privatna arhiva
Uprkos tome ostala su mnoga dokumenta, vredni arhivski materijali i zapisi, kao i dela za nezaborav, neimarski poduhvati sa kojima je krenula modernizacija grada na Vardaru. O Josifu Mihailoviću nedavno se govorilo u Galeriji SANU u okviru okruglog stola "Život Srba u Severnoj Makedoniji: istorijat, izazovi i perspektive" koji su organizovali Odbor za proučavanje nacionalnih manjina i ljudskih prava Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) i Srpski kulturno-informativni centar "Spona" iz Skoplja. O Mihailovićevom neizbrisivom delu govorio je master istoričar Miloš Stojković iz Niša. Foto: Privatna arhiva
- Za vreme njegova dva mandata u Skoplju su izgrađeni objekti poput zdanja Banovine - današnjeg Sobranja, Oficirskog doma, Železničke stanice, Narodne banke, Pošte, nažalost srušene u katastrofalnom zemljotresu 1963, zelena pijaca, a uređeni su i gradski park, zoološki vrt... Osim gradnje značajnih stambenih zgrada, sproveden je i popis stanovništva, urađen geodetski premer, sa prvim avio-snimanjima, urbanistički plan grada, izgrađen je vodovod sa izvorišta Rašče kraj sela Raduša, hidrocentrala "Matka" na reci Treski, kanalizacioni sistem... Neke od ulica i trgova, raskrsnica, posebno u centralnom delu Skoplja trasirane su tim prvim urbanističkim planom - kaže Stojković.
KUĆA MU SAD AMBASADA ALBANIJE
SMENA 1936. Mihailovića je zatekla na bračnom proputovanju sa suprugom Vukosavom Smiljanić, sa kojom se venčao mesec dana ranije u Beogradu, u Crkvi Svetoga Save na Vračaru, čiji je bio i donator. U Skoplju je, potom, u svom novom domu otvorio arhitektonski biro u kome je neumorno radio. Njegov dom, izgrađen 1938, u sinkretizmu mijačke narodne arhitekture i gospodskih engleskih vila, od 2010. postao je ambasada Albanije - kaže Stojković.
Mihailović je, podseća naš sagovornik, rođen u mijačkom selu Tresonče/Tresanče 1887, u tadašnjem Osmanskom carstvu, danas Severna Makedonija. Josif i njegovi preci po muškoj liniji pripadali su mijačkom rodu Jurukovaca, a kao i svi Mijaci slavili su Svetog Nikolu. Njegov otac, Mihailo, "Mijalče" Đorđević, bio je čuveni protomajstor, graditelj i obnovitelj crkava širom Stare Srbije i Maćedonije, Sjenice, Prijepolja, Niša, Kumanova, Gračanice, Dečana, Skoplja, Skopske Crne Gore, druge polovine 19. i početka 20. veka. Majka mu je bila Hristina Đorđević, rodom iz susednog mijačkog sela Lazaropolja.
- Prva slova naučio je u Bigorskom manastiru kod Debra. Kada mu je bilo šest godina seli se sa porodicom u Skoplje gde nastavlja školovanje u Srpskoj školi u Kučevištu na Skopskoj Crnoj Gori u kome je i njegov otac tada obnavljao stare srpske zadužbine iz 14. veka. Niže razrede gimnazije završava u Srpskoj muškoj gimnaziji u Skoplju, a više okončava u solunskoj Srpskoj gimnaziji "Dom nauke". Upisuje arhitektonski smer Tehničkog fakulteta, na tek osnovanom Beogradskom univerzitetu. Boravak u prestonom Beogradu ostavio je dubok utisak na mladog Josifa, tada uključenog u rad rodoljubivih društava "Klub omladine Stare Srbije i Makedonije", "Srpska braća", "Narodna odbrana", "Srpska revolucionarna organizacija". Diplomirao je 1910, nakon čeka odlazi na studijsko putovanje po Italiji. Njegovu nadarenost primećuje i profesor Andra Stevanović, koji ga uključuje u tim projektanata buduće palate SKA danas SANU - kaže Stojković.
U Prvom balkanskom ratu, kao deklarisani Srbin, prijavljuje se dobrovoljno u četu vojvode Doksima Mihailovića, koja je bila deo čuvenog odreda Vojvode Vuka. Foto: Privatna arhiva
- Prvog dana Kumanovske bitke teško je ranjen u glavu artiljerijskim šrapnelom. Kao jedan od skopljanskih "1.300 kaplara" od 1914. priključuje se Inženjerijskom odseku Vrhovne komande. Prošao je golgote povlačenja srpske vojske preko Albanije. Sa ostrva Krfa, sa nekolicinom učenih vojnika, bio je upućen u Ameriku da prikuplja pomoć za pripremu proboja Solunskog fronta. Po okončanju rata, specijalizirao je na Institutu za urbanizam na Sorboni, a potom boravio u Londonu na Visokoj školi za uređenje gradova gde je doktorirao 1928. - kaže naš sagovornik. - Kralj Aleksandar, njegov ratni drug i komandant, nezadovoljan stagnacijom Skoplja, starom prestonicom srpstva, postavlja ga za gradonačelnika Skoplja 29. januara 1929. Mihailovićev otvoreni republikanizam nije mu smetao, naprotiv, dva ratna druga su imala isti cilj, preporod Skoplja i čitave tadašnje Južne Srbije, tek izašle iz petovekovnog mraka.
OD 1946. POČIVA U BEOGRADU
USLED komplikacija sa upalom slepog creva, Mihailović je preminuo 11. marta 1941. Po Skoplju se šuškalo da je možda otrovan zbog protivljenja približavanja Kraljevine Jugoslavije Hitlerovoj Nemačkoj. Više od 10.000 Skopljanaca je izašlo da ga isprati. Njegove posmrtne ostatke je 1946. supruga Vukosava prenela u porodičnu grobnicu Smiljanića u Beogradu, zbog opasnosti da njegov grob ne unište nove makedonske komunističke vlasti u Skoplju - priča naš sagovornik.
Tada počinje preporod Skoplja.
- Organizuje pripremu i lično ucrtava linije Prvog generalnog plana Skoplja, sa popisom, izradom katastra i aerofotosnimanjem i koji na svečanom prijemu na dvoru 1930. dostavlja kralju Aleksandru, svom nepokolebljivom zaštitniku. Zbog svojih planova o budućoj hidrocentrali na Treski, zasmetao je Milanu Stojadinoviću pa je smenjen sa mesta gradonačelnika marta 1936. A, danas, 83 godine posle njegove smrti, uz sve teške plaštove nemara i zaborava, slobodno možemo reći da je preveliki neimarski pečat Josifov da bi ga iko ikada mogao u potpunosti srušiti. Kao i srpske tragove i velikane na tlu savremene Severne Makedonije - kaže Stojković.