SLOBODA PLAĆENA NA RATE: Subotica danas proslavlja dan grada, pre 245 godina je pročitana povelja Marije Terezije

Pošto su nas naši verni građani i stanovnici privilegovanog komorskog grada Sent Marija, smeštenog u Bačkoj županiji, ranije zvanog Szabatka, godine 1743. oslobođenog vojne uprave, te u smislu otadžbinskih zakona stvarno, efektivno i u celini uključenog u nadležnost Kraljevstva i napred pomenute Bačke županije, a do sada posedovanog od strane naše državne blagajne, u njihovo zajedničko ime najponiznije molili da naš napred pomenuti privilegovani grad uzdignemo na stepen Slobodnog kraljevskog grada i da ga primimo i ubrojimo među ostale gradove našeg kraljevstva Ugarske...

Ovim rečima počinje Povelja Marije Terezije koja je pročitana u centru Subotice na današnji dan pre 245 godina. Zbog toga najveći grad na severu Bačke danas proslavlja Dan grada.

Tako je dotadašnja privilegovana komorska varoš Sent Marija dobila ime Marija Tereziopolis i postala slobodan, kraljevski, privilegovani grad. Povelja je prvi put objavljena javnim čitanjem pred Gradskim većem, Izabranom opštinom i narodom okupljenim u velikom broju na svečanosti elibertacije 1. septembra 1779.
Posle intitulacije (imenovanja izdavača), u samom uvodu teksta Povelje sledi izlaganje opšte moralne misli o vladarima i podanicima, potom taksativno i hronološko nabrajanje onih zasluga Subotičana koje su neposrednije uticale na izdavanje privilegije (učešće u ratovima protiv Turaka), zatim osvrt na očekivane koristi za zemlju, vladara i narod koji će proisteći iz ovog pravnog čina.

Za slobodu i nove povlastice grad je u državnu blagajnu morao da položi 266.666 forinti i 40 krajcara u roku od šest godina u odgovarajućim ratama, a dok pomenuta suma nije bila položena, plaćao se godišnji porez od hiljadu forinti. Otkupnina od 266.666 forinti predstavljala je zapravo vrednost Subotice, koja je do tada imala obavezu plaćanja desetine i ostalih kmetskih davanja, da bi novim statusom imala pravo ubiranja raznih dažbina od svojih kmetovskih sela, odnosno novac za otkup ubirao se od građana. Slobodu su Subotičani platili više nego ostali, a primera radi Novi Sad je za istu namenu uplatio 80.000 forinti, a Sombor 150.000 forinti, ali su oni iznos morali da isplate u celosti.

Ono što, pak, među 20 tačaka povelje, bode oči je odredba koja glasi "grčko-nesjedinjeni stanovnici srpske narodnosti koji se nalaze u Kraljevstvu i njemu pripojenim zemljama i uživaju stare carsko-kraljevske privilegije godine 1743. plemenito potvrđene od strane našeg Veličanstva; zato neka grčko-nesjedinjeni stanovnici ovoga grada, ukoliko su se ovom privilegijom do sada koristili, utoliko prema njenom prvobitnom sadržaju i u smislu i ubuduće ostaju njeni korisnici. Odsada pak samo rimokatolici mogu dobiti pravo građanstva."

Naime, još 1690. Srbi u Hazburškoj monarhiji dobili su pravo slobode ispovedanja pravoslavne vere, vršenja bogosluženja i izbora crkvenog poglavara, a pet godina kasnije, car ih je oslobodio plaćanje desetka. Ono što su dobili nije im ukinuto, ali status građana Srbi nisu imali. To praktično znači da običan narod nije mogao da radi u gradskim organima, trguje, kupuje nekretnine u gradu...

- 1. septembar 1779. nesumnjivo predstavlja prekretnicu u urbanističkom, privrednom i kulturnom razvoju Subotice i diploma carice Marije Terezije donela je mnoge koristi gradu. Ali ne smemo prećutati da je u svom 13. članu ograničila mogućnost daljeg sticanja građanstva za pravoslavne Srbe, naredivši da status zatečenih srpskih građana ostaje nesporan, ali da u buduće subotičko građanstvo mogu sticati samo rimokatolici. Ova odredba bila je zapravo vrhunac diskriminatornog odnosa prema Srbima, koji je započeo 1741. ukidanjem Potiske vojne krajine, u okviru koje su uticaj i slobode srpskih graničara bili značajno zastupljeni - pojašnjava Sava Stambolić, član UO Udruženja Srba Subotice "Arsenije Čarnojević". - Posle 1779. dotadašnje doseljavanje srpskog stanovništva se zaustavlja, a narod koji je prvi imao svoju crkvu u Subotici neće imati dozvolu da podiže nove niti proširuje postojeću. Srpski narod je, kako to obično čini, našao način da ipak nastavi svoj razvoj u Subotici, pa je novu crkvu podigao 1818. van granica Tereziopolja, u obližnjem Aleksandrovu, gde su mnogi Srbi prešli iz grada, a drugi nastavili da dolaze, pa je bilo neke sreće u toj administrativnoj nesreći.

Poveljom je pored zemljišta koje je do tada posedovao, gradu povereno na stalno posedovanje i korišćenje i 12 pustara - Čantavir, Verušić, Tompa, Ludoš, Zobnatic, Nagyfeny (Žednik), Vantelek (Pavlovac), Đurđin, Bajmok, Tavankut, Šebešić i Kelebija, kao i potoci Jesenovac i Kireš i jezero Palić. Povereni su mu i svi prihodi, posebno od krčme i klanice, kuvanja piva, pečenja rakije i cigala, kao i korist od pijaca i vašara, takse Jevreja i drugih negrađana koji žive u gradu ili na njegovoj teritoriji.

Grad je mogao slobodno da izabere gradskog sudiju i 12 senatora za svoj Magistrat, kao i druge za to sposobne činovnike i službenike grada, čisto između rimokatolika.

- Treba reći i to da su pojedini Srbi, iz porodica Dimitrijević i Zvekić već u prvoj gradskoj upravi 1779. obavljali određene funkcije, čime se direktno kršila carska Diploma da zvaničnici grada mogu biti samo rimokatolici - dodaje naš sagovornik.

- Dakle suživot i saradnja su nastavljeni i pored zabrana i istorija svedoči da su ograničenja slabila vremenom, ali je i činjenica da su posledice tadašnjih rešenja ograničile srpska prava i otežale očuvanje i ispoljavanje srpskog identiteta i pravoslavne vere u Subotici.

Propisane obaveze rukovodstva

GRAD je bio dužan i obavezan ne samo da poveća broj svojih građana i stanovnika izrađivačima različitih rukotvorina i majstorima opšte korisnih zanata čisto katoličke vere, i da im besplatno dodeli i izdvoji zemljište izvan grada, nego i da dve pustare, Čantavir i Bajmok, o svom sopstvenom trošku što pre naseli, odnosno pretvori u sela, podeli ih na geometrijski izmerene kolonističke sesije.