OKRUGAO VEK PILOTSKE SLAVE: Vazduhoplovci Srbije su se na svojoj slavi podsetili na najvećeg među velikanima neba
VAZDUHOPLOVCI Srbije u minuli petak proslavili su svoju slavu, Svetog Iliju stoti put. Naređenje da se Gromovnik uzme kao svetac "ceha" potpisao je kralj Aleksandar Karađorđević 1923. Datum je uzet i u spomen na 2. avgust 1893. kada je kralj Aleksandar Obrenović naredio osnivanje vazduhoplovnog odeljenja u svakoj diviziji.
Foto: D. Milovanović
Proslava ovog velikog jubileja delom je bila posvećena i Tadiji Sondermajeru, verovatno najzaslužnijem srpskom vazduhoplovcu za istoriju koju baštini, a glavni gost je bila arhitekta Mila Ivanišević, unuka pilota i vazduhoplovnog inženjera Tadije.
Upravo ova gospođa je bila "vodič" reporterima "Novosti" kroz omaž Tadiji Sondermajeru i svim pilotima na slavi.
- Tadijin otac, doktor Roman Sondermajer, došao je u Srbiju 1889. godine prethodno završivši hirurgiju u Krakovu u Poljskoj i utemeljio je vojnu hirurgiju u svojoj novoj domovini. Njegova supruga Stanislava (ćerka generala Stanislava Đurića) bila je dobrovoljna bolničarka, a u tom pozivu sledila ju je i kćerka Jadviga i obe su preminule tokom Prvog svetskog rata. Dva starija sina, Vladislav i Tadija, učestvovali su u ratu i iz njega izašli kao vrsni piloti. Vladislav je služio u vojnom vazduhoplovstvu, dok je Tadija ostavio značajan trag kao prvi vazduhoplovni inženjer u Srbiji i prvi pilot koji je preleteo 14.800 kilometara transkontinentalnog leta od Pariza do Bombaja. Ustanovio je "Aeroput", prvu civilnu avio-kompaniju u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, tada osmu u Evropi i 16. u svetu - ispričala nam je gospođa Mila.
A onda je usledilo iznenađenje. Dramski umetnik Milan Bobić čitao je "Tihe strofe" Isidore Sekulić posvećene drugom Sondermajeru, Stanislavu! Sa nepunih 16 godina, on je poginuo u Cerskoj bici. Metak mu je probušio đačku knjižicu u borbama kod sela Dobrić, 5. avgusta 1914. Stanislav Staško Sondermajer poginuo je kao najmlađi junak Cerske bitke i njegova sudbina do kraja je rasvetljena tek pre 15 godina.
- Sekulići i Sondermajerovi su se družili pre Prvog rata. Velika Isidora, koja je bila značajno starija od Stanislava, po svemu sudeći vodila je duge razgovore sa dečakom koji je u vreme njegove smrti tek čekao da "pođe" u sedmi razred gimnazije. Njene "Tihe strofe" deo su porodičnog legata - objasnila je gospođa Mila.
Porodičnu priču o Stanislavu Sondermajeru teško je ukratko prepričati. Godine 1914, kada su otac, starija braća, majka i sestra otišli u vojsku, Stanislav je neko vreme ostao sam uz jasna "naređenja" koga da "sluša". Majka se ubrzo vratila iz Ratne bolnice jer je bolovala od kancera i umrla je praktično pred dečakom. Zatim je Stanislav pokušao da prevari Beogradski odsek za regrutaciju da ima 18 ali su ga "pročitali". Pred bitku na Ceru došao je do Šapca i tamo je stupio u konjovoce Trećeg konjičkog puka u Dobriću. Kad je na Ceru nastao pakao javio se da juriša i pao je 5. avgusta. Plakali su ratnici "kao kiša" - zapisano je tada!
- Drugi deo priče o Stanislavu epilog je dobio pre nekih 15 godina - nastavlja Mila. Javio se čovek da kaže da u Bogosavcima kraj Šapca pod razgrantom lipom stoji spomenik Stanislavu Sondermajeru. Prema svedočenju ovog čoveka, kada su žene sahranjivale junake sa Cera, nisu htele da ga ukopaju u zajednički grob sa drugim borcima nego su mu izabrale mesto pod drvetom, "da ima hlada za drugog života". Pesma Isidore Sekulić u porodičnoj zaostavštini otkrivena je ranije...
Borbe protiv Crvenog barona
TADIJA Sondermajer je posle prelaska Albanije upućen na obuku za aero inženjera u Francuskoj. Stigavši tamo, prijavio se u pilote na Zapadnom frontu u eskadrilu "Rode" (i danas postoji) koja je kao elitna ratovala protiv nemačkog "Letećeg cirkusa" Crvenog barona Rithofena. Bio je samostalni vođa lovačke patrole kada su njegov avion tokom vazdušne bitke 21. maja 1918. godine nemački "fokeri" izrešetali. Avion se pretvorio u buktinju, a Tadija je ipak preživeo obaranje aviona u kome je gotovo izgoreo. Do kraja života pokazivao je opekotine i istetovirani simbol eskadrile "Rode" na grudima.
O dedi Tadiji, gospođa Mila svedoči da je preminuo kada je imala osam godina, a sa 12 ostala je i bez oca drugog dede, praktično svih najbližih, sem majke. O Tadiji se posle rata nije govorilo jer je bio osuđen od komunističkog suda - baš kao u filmovima Nikite Mihalkova. Tadija je robijao jer je kao pukovnik kraljevske avijacije organizovao letove kralja Petra i ministara u Grčku. Preminuo je 1967. kao arhitekta i inženjer koji je radio na izgradnji Novog Beograda, a tek kasnije počelo je njegovo ime da se vezuje za vazduhoplovstvo.
Služba patrijarha Pavla
U SOCIJALISTIČKO vreme sveca iz Starog zaveta što hrišćanstvo povezuje sa najavom nove vere i sa Hristovim ponovnim dolaskom, piloti su slavili po kafanama da bi ga 1991. patrijarh Pavle velikom službom u "Pilotskom sabornom hramu" u Uzun-Mirkovoj 4 vratio pod krov letačkog doma. A domaćin 100. slave bili su Nacionalni vazduhoplovni klub Srbije "Naša krila" i Udruženje linijskih pilota.
I kako nam na kraju reče Dušan Ivančajić iz Udruženja linijskih pilota - da ne beše Tadije, ne bi bilo ni zgrade u Uzun-Mirkovoj. On ju je zamislio kao saborni hram svih pilota po ugledu na Francuze. Beogradski đaci dobrovoljno su davali po dinar za svaku ciglu, a igrao se i bridž i pravila tombola za izgradnju. Najviše novca dali su osnivači Aero-kluba koji su 22. oktobra 1921. u kafani "Beli orao" odlučili da naprave kuću za pilote. Prvi predsednik Udruženja vazduhoplovaca beše Arčibald Rajs, a kada se Tadija 1922. vratio sa školovanja za inženjera postao je potpredsednik.