STEFAN PRVOVENČANI IMAO GLUMAČKU TRUPU: Milena Kulić knjigom "Pozorišne priče " dodala novo svetlo na istoriju srpskog teatra (FO

Da neovisno o kojoj epohi govorimo, priča o pozorištu i drami postoji i opstaje, svedoči i stara nedovoljno istražena srpska književnost,na koju nas upućuje Milena Kulić, autorka knjige „Pozorišne priče: od srednjeg veka do dubrovačke drame "(edicija Banatski kulturni centar) nagrađene priznanjem „Bogdan Čiplić“ za 2023.godinu.

- U srpskoj srednjovekovnoj književnosti, koja kako tvrdi Borivoje Stojković, ulazi nesumnjivo među najlepše i najsadržajnije u slovenskim narodima, pozorišna delatnost predsta­vljala je stvaralačku snagu i umetničke sposobnosti našeg naroda,naročito u određenim istorijskim trenucima .- kaže Milena Kulić, mlada teoretičarka književnosti, pesnikinja i stručna saradnica Odeljenja za književnost i jezik Matice srpske.

Srednjovekovno pozorište na srpskim jezičkim prostorima javilo se u novim okvi­rima, formama i oblicima, daleko od zapadnoevrop­skih religioznih tendencija i tako, predstavljajući promenu, ostalo je pojava vredna pažnje. Pozorište je bilo mesto na kojem su narodni zabavljači izvodili svoje veštine.Bilo je pesme, igre, svirke, lakrdije, maskiranja i kostimiranja.

Milena Kulić navodi da za postojanje ovakvog pozorišta imamo dokaze u srednjovekovnoj književnosti, u izjednačavanju srpskog glumca sa „mimom“ i „špilmanom“, u sačuvanim narodnim igrama, u trinaest religijskih sinkretičnih obreda i u ondašnjoj raz­vijenoj pozorišnoj terminologiji.

U poređenju sa srednjovekovnim evropskim pozorišnim komadima koje je katolička crkva dopuštala a razvili su se iz religioznog obreda i kulta, srpska pozorišna izvođenja, u odnosu na njih, podsećala su na glumačke improvizacije svetovnog karaktera, izvan crkvenih okvira i van zatvo­renog prostora.

Pravoslavna crkva nije osuđivala pozorište jer se protivila njegovoj suštini i svrsi, već se plašila da „pagansko iskušenje pozorišta“ ne uništi ispravna shvatanja i misli i glumaca i gledalaca.

Zanimljivo je da je Jovan Zlatousti posvetio veliki deo svog stvaralačkog života upravo ovom pitanju. Nazivao je po­zorište „staništima sotoninim, pozornicama razvrata , školama obesti, kužnim slušaonicama istupa.“

U odlomku „Besede šeste – O pokajanju“,Zlatousti postavlja pitanje - kakva je korist onima koji poste a da u bezakona pozorišta idu, da k opštem uči­lištu nečistoća i svenarodnom mestu neuzdržljivosti žure pa i na sedištima pogubilaca sede?

- Đavo, pošto je na pozornicu kao u peć neku ušao, grad nam odozdo potpaljuje i to ne podmeće hrastovinu kao onda što su varvari činili, niti naftu, ni strugotinu, ni smolu no nešto što je od ovih mnogo nesnosnije: bludničke predstave, sramne besede, razuzdane igre i najrazvrat­nije pesme u javnost iznosi.- napisao je Zlatousti, najčuveniji propovednik u istoriji Crkve, veliki podvižnik i reformator,te patrijarh Konstantinopolja (397—402), prestonice tadašnjeg Istočnog rimskog carstva.

Srednjovekovna crkva je život glumca smatrala suprotnim životu ide­alnog hrišćanina. Bivao je osuđen svaki „svetovnjak, a naročito glumac i bludnik, na episkopov ili knežev zatvor, uz telesnu kaznu, ukoliko bi se obukao u monaš­ku odeću i podražavao ili rugao bilo kojem crkvenom ustrojstvu“. Pozorište, igra, pro­grami raznih zabavljača prilikom svetkovanja označavana su kao „jelinska pirovanja“ jer „nije dostojno u časne dane organizovati pozorišta, konjske trke ni neka dru­ga igrišta“.

O tome svedoči i „Sintagmat”, delo Matije Vlastara, jeromonaha i pravnika iz Soluna.prevedenosredinom 14. veka, verovatno po zapovesti cara Dušana i uporedo sa do­nošenjem njegovog Zakonika. U “Sintagmatu” glumačke veštine se izjednačavaju sa razvratom, a glumac se smatra bludnikom i niskim, moralno nečistim licem. “Sintagmat” dozvoljava roditeljima da razbaštine sina ako se protiv njihove volje bavi glumom. Po istom zakonu bilo je zabranjeno ne samo glumcu nego i njego­vom sinu da oženi ćerku nekog dvoranina ili činovni­ka.

Vremenom, crkva je počela da uviđa snagu dramskog izraza kao sredstva za podsticanje značenja Hristovog života i urezivanja biblijskih priča u svest vernika. Ponovo se javlja potreba za putujućim svetovnim pozorištem, misterije iz crkava izlaze na ulice, prožima ih obi­čan jezik, humor i ritual koji je sačuvan još od paganskih vremena. Tada se u renesansnoj Italiji, a potom i šire, obnavlja jedna tradicija, sa ne­verovatnim sličnostima s pozorištem drevnog Rima, sa nizom profesionalnih pozorišta koja su izvodila farse, plautovske komedije i komedije „del arte“.

- Upravo komedija „del arte“ otvarila je nove vidike kojima se razot­kriva značaj glumačke veštine. U daljem razvoju po­zorišta, Marin Držić u dubrovačkoj književnosti, Viljem Šekspir u engleskoj, Žan Batist Poklen Mo­lijer u francuskoj i Karlo Goldoni u italijanskoj književnosti imali su jasnu ideju da je pozorište dvo­delna umetnost u kojoj ravnomeran odnos imaju tekst i glumačko umeće.-naglašava Milena Kulić.

Slično stvaralačkom procesu i razvoju renesansne komedije “del arte”, prvobitno pozorište srpskog naroda nije imalo pisani dramski tekst, već je sadržina i uspeh izvođenja počivala na improvizaciji i stvarala se u samom stvaralačkom procesu, u toku igre. Suptilnu aluziju na povezanost srednjovekovnog pozorišta i komedije “del arte” iznosio je u svojim zapisima 1972.godine Molinari, ističući da sam izraz „arte“ ne treba shvatiti u savremenom značenju, već u srednjovekovnom smislu, to jest kao zanat ili čak kao udruženje jer često su se zanatska udruženja nosila naziv “arte”.

Naše pozorište se vremenom odvaja od crkve i postaje narodno. Teodosijeu svojim spisima spominjao je da se Stefan Prvovenčani „po običaju blago­rodnih samodržaca“ veselio „tumpanima i guslama“ i svircima. U tom periodu svirac je bio izjednačen sa glumcem, a glumac je „narodni igrač“, on je i mim, i špilman, i skomrah, i igrač, i plesač, i gudac, i svirac.

Smatra se da je Stefan Prvovenčani imao svoju glumačku trupu. Uostalom, na dvorovima velikaša bilo je zabavljača, sviraca – glumaca. Već 1335. godine pominje se u Dubrovniku trubač Dragan iz Prizrena.U jednoj povelji Dušanovoj pominje se Prede svirac, a 1415. srp­ski guslar na dvoru poljskog kralja.

Takođe, misao o suštinskom jedinstvu slikarstva i pozo­rišta javila se u srednjovekovnim te­atarskim koncepcijama.Predšekspirovsko pozorište i pozorište baroka ponovo afirmisali. Nesumnjivo je da je slikarstvo u prošlosti bilo zapravo „za­ustavljeno pozorište“ i da su „činioci oba umetnička načina izražavanja izvanredno mnogo koincidirali“ kako je 1985.godine zabeležio Jovan Putnik.

- Ko god je video fresku “Sveti Nestor ubija Lija” iz ciklusa posvećenog Sv. Dimitriju koja se nalazi na severnoj strani severozapadnog stuba manastira Dečani , to je do te mere interesantan moderni teatarski izraz da prevazilazi sva nastojanja naših najekstremnijih modernih teatarskih koncepcija da se postigne jedinstvenost, uslovna realističnost, samonagoveštenost i jednostavna očišćenost od svega naturalističnog i suvišnog u izrazu – naveo je Putnik.

Da bismo valjano shvatili ovu fresku, trebalo bi da sagledamo i fresku „Sveti Dimitrije blagosilja Nestora da ubije Lija” koja, na neki način, prethodi ovoj. Posle zatvaranja svetog Dimitrija, da bi proslavio uspeh u ratu iz kojeg se vratio, car Maksimilijan odlučio je da priredi igre.

Glavni takmac, carev ljubimac bio je go­rostas Lije, koji je svoje protivnike usmrćivao u borbi tako što ih je bacao na vrhove kopalja i druge oštrice okrenute uvis. Kako su hrišćani bili njegove žrtve, jedan golobradi mladić, Nestor, takođe hrišćanin, reši da mu se suprotstavi i tako spase svoju braću. Pre borbe otišao je kod svetog Dimitrija da ga blagosilja.

Nestor je izašao na megdan Liju i suprotno svim očekivanjima, -pobedio ga. U areni, u kratkoj haljini, sa malim štitom u levoj i visoko podignutom desnom rukom, u velikom raskoraku stoji sveti Nestor. Ispred njega, na desnoj polovini sce­ne, Lije, u vojničkom oklopu, gubi ravnotežu i pada na leđa, na iste one oštrice na kojima su stradali hrišćani. Na arenu vode četiri visoka drvena stepe­nika, iza nje je trobrodna građevina, sa carskom ložom, na kojoj se vidi bista cara, sa zlatnom krunom na glavi.

Ono što istraživače pozorišno-dramske umetnosti ne­prestano vodi ka izučavanju ove freske jeste, pre svega, slika pozorišta drvene konstrukcije koja je prisutna u srednjovekovnoj književnosti, kao i dramatika tre­nutka koja je prikazana u sukobu Nestora i Lija. Na ovoj fresci prikazan je upravo kaledioskop svih odno­sa koje sredina u tim okolnostima može da ima.

- Svojevrsnu misteriju pozorište je u sebi sačuvalo kroz sve istorijske epohe.Ta misterija koja u sebi nose i književnost i pozorište i sve ostale umetnosti, kada se u nju duboko uroni, pruža magične darove. Tako je bilo u srednjem veku, tako će, verujemo, biti zauvek.Razbijanjem mita o nepostojanju pozorišta u srednjem veku, „dobu mraka, okrutnosti i divljaštva“ dolazi se do zanimljivih podataka koji staru srpsku književnost predstavljaju u drugačijem svetlu -zaključuje Milena Kulić.