IZ KRALJEVA UZLETELO 506 AVIONA: Između Prvog i Drugog svetskog rata u Kraljevu uspešno radila Fabrika aeroplana

Odluku da se u gradu na Ibru podigne fabrika za potrebe domaće avio-industrije zbog neophodne nabavke velikog broja borbenih aviona, doneo je Generalštab vojske Kraljevine još 1923. godine, a projektovanje fabrike povereno je profesoru Milutinu Milankoviću, poznatom stručnjaku i naučniku svetskog renomea,

- Da fabrika bude podignuta upravo u Kraljevu zasluge pripadaju i uglednom Petru Bunjaku koji je ratne godine proveo u Švajcarskoj i izvesno vreme u Francuskoj. Prvi preduslov za ovu fabriku bio je aerodrom, pa je njegova izgradnja počela već 1925. dok je kamen temeljac nove fabrike na lokaciji Divlje Polje svečano postavljen 12. septembra 1926. – priča Dragan Drašković, muzejski savetnik i nekadašnji dugogodišnji direktor Narodnog muzeja u Kraljevu.

Prema njegovim rečima, presudno za odluku da se u Kraljevu po licenci proizvode avioni „Brege 19“ bila je dvodnevna poseta Luja Bregea, pionira francuske avijacije, konstruktora i vlasnika istoimene fabrike aviona početkom februara 1927. Kraljevini SHS kojoj je tada, po prethodno potpisanom ugovoru, isporučio 150 izviđačkih i bombarderskih dvoseda „Brege 18 A2 i B2“.

- Iste godine u junu potpisan je ugovor sa „Anonimnim društvom avijatičarskih radionica Luj Brege“ sa sedištem nadomak Pariza, kojim je zaključena izrada 425 aviona „Brege 19“. Francuzima je ustupljena novopodignuta kraljevačka fabrika sa obavezom da, u nedostatku kvalifikovane lokalne radne snage, uz sklapanje aviona sprovedu i stručnu obuku potrebnog broja radnika i tehničara koji bi potom bili osposobljeni za samostalan rad - dodaje Drašković.

Francuski radnici i inžinjeri stigli su u novosagrađenu fabriku 1928. i uz obuku ovdašnjih radnika otpočeli montažu gotovih sklopova dopremljenih iz Francuske. A, posle samo nešto više od godinu dana iz pogona je izašao i prvi avion potpuno napravljen u kraljevačkoj fabrici. Čin osvećenja tog aviona obavio je episkop žički Nikolaj, a osim državnog, političkog i vojnog vrha zemlje, svečanosti je prisustvovao i Luj Brege.

- U toj fabrici je za vreme šestogodišnjeg ugovora proizvedeno ukupno 470 aviona „Brege“, od kojih 425 za potrebe vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije, 40 za Tursku i pet aviona za Rumuniju – naglašava Dragan Drašković.

Prema dostupnim istorijskim aktima, Fabrika aviona u gradu na Ibru je svoj zenit dostigla 1933. godine, odnosno kada su zaposleni potpuno ovladali savremenom tehnologijom proizvodnje. Velika svetska ekonomska kriza, međutim, ostavila je dubok trag i poklopila se sa prestankom proizvodnje aviona „Brege“ i istekom ugovora sa Francuzima. Ni država više nije naručivala nove avione, pa je fabrika životarila proizvodnjom rezrvnih delova. Tek u drugoj polovini tridesetih godina prošlog veka, kada je Jugoslovensko kraljevsko vazduhoplovstvo odlučilo da nabavi nove bombardere „Dornije Do 17“ ugovorena je licencna proizvodnja u Kraljevu. Isporuka gotovih aviona počela je 1936. godine, a prvi proizvedeni „Dornije Do 17“ iz kraljevačke fabrike uzleteo je dve godine kasnije. Sve to je, ipak, bilo kratkog daha zbog Drugog svetskog rata koji se uveliko približvao.

Prilikom svog povlačenja iz grada na Ibru, Jugoslovenska vojska je u aprilu 1941. godine uspešno minirala glavne delove fabrike, tako da nemački okupator nije mogao da je osposobi za proizvodnju, već samo za popravku aviona. U zločinačkoj osveti pod monstruoznim geslom „Sto za jednoga“, u oktobru 1941., fašisti su uz brojne građane Kraljeva streljali i 540 radnika fabrike, a preostale mašine su demontirane i prebačene u Nemačku i Austriju.

Posle Drugog svetskog rata i oslobođenja fabrika, međutim, nije nastavila sa radom već je priključena Fabrici vagona čime je i okončana proizvodnja aviona u Kraljevu.

IME

UZ ime Aeroplanska radionica Vazduhoplovnog tehničkog zavoda, fabrika je nazivana i Fabrika aviona Kraljevo i Državna Fabrika aviona u Kraljevu.

IZLOŽBA

ZNAČAJAN deo izložbe „Kraljevo u francusko-srpskim vezama”, čiji su autori muzejski savetnik Dragan Drašković, mr Ana Gvozdenović i Ivana Hrenko, urednice izdavačke delatnosti NB „Stefan Prvovenčani“, na panoima isped zgrade kraljevačke Gradske uprave, upravo je posvećen Fabrici aviona koja je svakako dala značajan pečat vezama dva prijateljska naroda.

POČAST

KRALjEVAČKA opština na čelu sa predsednikom Milanom Jovićem je 1935. godine dodelila Luju Bregeu diplomu počasnog građanina Kraljeva u znak zahvalnosti za razvoj grada i ovdašnje privrede.