BEZ SABORNOSTI SRBA VOJVODINE NE BI BILO: Pre 176 godina na Majskoj skupštini postavljeni temelji za prisajedinjenje matici

I mada je Srpska Vojvodina pod tim imenom postojala samo do jeseni 1849, već samo ime govori nam 176 godina docnije, da bez ovog istorijskog datuma, danas Vojvodine verovatno ne bi ni bilo, a i mapa severa Srbije drugačije bi se ucrtavala. Proglašena autonomna oblast obuhvatala je Srem, Vojnu granicu u Sremu, Baranju i Bačku s bečejskim i šajkaškim okruzima (takođe deo Granice) i Banat sa Vojnom granicom i kikindskim okrugom.

Uoči prvog dana skupštinskog zasedanja, 1. maja (13. maja po novom kalendaru), u Sremske Karlovce se sa svih strana slilo oko 15.000 duša. Bezmalo dvostruko više nego što ova varoš danas ima stanovnika. Svi su bili pod utiskom nepovoljnih događaja u prethodna dva meseca: samo nekoliko dana posle Mađara, u Budimu se okupila manja grupa uglednih Srba koji su izneli srpske zahteve za slobodu svog jezika, veroispovesti, škole, sabor svake godine, uključivanje u lokalne vlasti... U Novom Sadu govorilo se: "Neću da mi se sin upisuje pod imenom Janoš kad mu je Bog predodredio ime Jovan". Srbi su tražili svoja prava i ravnopravnost sa Nemcima i Mađarima.

Ove srpske zahteve mađarska vlast nije dočekala sa odobravanjem. Vođa Mađarske revolucije Lajoš Košut grubo je u Požunu odbio pokušaj novosadske delegacije, predvođene Đorđem Stratimirovićem, da se izbori za svoja nacionalna prava. Do kraja aprila odnosi sa Mađarima, koji su zahtevali da se na celoj teritoriji Ugarske poštuju mađarski jezik i politička narodnost, veoma su se zaoštrili. U takvoj atmosferi i uz slutnju da bi Majska skupština mogla da bude presudna po položaj Srba u Austrougarskom carstvu, u Sremske Karlovce pohrlio je srpski svet iz različitih društvenih slojeva - građani, sveštenici, seljaci, graničari, studenti i đaci. U analima je zabeleženo da je među njima bilo i "oko 2.000 Srbijanaca i manji broj Crnogoraca".

- Ta ogromna masa sveta koja se sjatila u nevelike Karlovce bila je obuzeta snažnim romantičarskim zanosom - navodi akademik Vasilije Krestić u svojoj knjizi "Srbi u Ugarskoj". - Na sve strane vijorile su se nacionalne zastave, mnogi intelektualci, naročito omladinci bili su u narodnim nošnjama, iz mnoštva grla odjekivala je tada ispevana i omiljena pesma budnica "Ustaj, ustaj Srbine".

S pesmom se povremeno mešao zvuk crkvenih zvona, ali i puščani plotuni. Žene i devojke zasipale su cvećem pridošlice, a muškarci su za šeširima nosili zadenute ceduljice sa porukama "Živeo patrijarh Rajačić!" i "Živeo vojvoda Šupljikac". Iščekujući početak skupštine, na ulici su se smenjivali govornici s porukama okupljenom narodu protiv mađarskog ugnjetavanja i za srpsku Vojvodinu.

Na majskom zasedanju, predstavnici Srba izabrali su svog vojvodu, graničarskog pukovnika ogulinske regimente Stevana Šupljikca. Karlovačka mitropolija uzdignuta je na rang patrijaršije, a mitropolit karlovački Josif Rajačić postao je srpski patrijarh. Time je poglavar Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj stekao status koji je nekada imao Arsenije Treći Čarnojević (1633-1706).

Odluke Majske skupštine oduševljeno su prihvaćene od celog srpskog naroda i postale su temelj političke borbe Srba u austrijskom carstvu. Autonomija za Srbe u Habzburškom carstvu bila je interes nad interesima. Boreći se dugo i istrajno za svoja verska i kulturna, politička i teritorijalna prava, Srbi su u autonomiji videli jedinu garanciju nacionalnog opstanka do nekog povoljnog istorijskog trenutka svesrpskog oslobođenja i ujedinjenja. Privremena, a zatim i okrnjena, bila je Srpska Vojvodina, koju su naši sunarodnici proglasili na Majskoj skupštini. Takvu autonomnu oblast priznao je samo Hrvatski sabor, jer je na Majskoj skupštini proglašen i "politički savez sa Trojednom kraljevinom Hrvatske, Slavonije i Dalmacije na temelju slobode i savršene jednakosti".

Priznavanje Srpske Vojvodine, međutim, dugo nije stizalo sa bečkog trona.

Umesto priznavanja Srpske Vojvodine u teritorijalnom sastavu kakav je "obeležila" Majska skupština, Beč je proglasio drugačiju oblast - Vojvodstvo Srbiju i Tamiški Banat, sa središtem u Temišvaru. U sastav oblasti nije ušla Vojna granica, srpska teritorija obuhvatala je samo deo Srema, dok je ostatak Srema pripao Trojednoj kraljevini.

Ovim potezom bečki dvor zapravo je kaznio Mađare jer su u revoluciji 1849. godine ustali protiv dinastije Habzburga i pokušali da se otcepe od Austrije. S druge strane, Srbi su prividno nagrađeni za pokazanu vernost kako u dalekoj prošlosti, tako i u vreme te, revolucionarne četrdeset osme.

Na odluku bečkog dvora da Srbi dobiju kakvu-takvu autonomiju, bilo je i ruskog uticaja. Naime, Beč koji je bio u dobrim odnosima sa pravoslavnom i moćnom Rusijom, jer je ona u kritičnom trenutku Mađarske revolucije 1848. godine priskočila u pomoć Austriji i spasla je propasti, znao je da su Rusi, sa carem Nikolajem Prvim na prestolu, zainteresovani za sudbinu svoje pravoslavne braće u Habzburškoj monarhiji.

Novoosnovano Vojvodstvo Srbije u dobroj meri izneverilo je srpska očekivanja. U Vojvodstvu, Srbi nisu činili većinu stanovništva, a administracija je bila u rukama nemačkih činovnika i oficira. Titulu vojvode, austrijski car zadržao je za sebe, a vlast nad tom teritorijom u potpunosti je preuzeo Beč. Austrija je zavela apsolutizam. Vojvodstvo Srbije formalno je postojalo 12 godina. Priključeno je 1860. Ugarskoj.
Ali, čvrstu ideju srpske državnosti u svesti Srba na ovom području nije mogao više niko da "ukine". Borba za autonomiju sa jasnim konturama i dalje je "hranila" nacionalni san naših predaka o ujedinjenju sa maticom. Pred njima je bila poslednja i najvažnija etapa tog puta, koja će trajati još 58 godina. Sve do 25. novembra 1918, kada je u Novom Sadu proglašeno prisajedinjenje Srema, Banata, Bačke i Baranje - Kraljevini Srbiji.

Mislili za celo srpstvo

O MUDROSTI, političkoj i kulturnoj snazi Srba u Austrougarskoj u 18. i 19. veku svedoče mnogi podaci. Srpski trgovci u Pešti osnovali su "košnicu srpske pameti", Maticu srpsku (1826), u Novom Sadu nastao je naš najstariji teatar SNP (1861), a u Sremskim Karlovcima od 1791. živi najstarija srpska gimnazija. Srbija je tada bila pod tuđinskom vlašću, a Novi Sad je bio središte nacionalnog identiteta, razvoja političke i kulturne misli. Početkom 19. veka za Vuka Karadžića Novi Sad je bio "najveće srpsko opščestvo na svijetu", a Jovan Skerlić je zabeležio da se "tada pisalo i mislilo za ceo srpski narod".