U RATU NA GRANICAMA OPSTAJALI SAMO SRBI: "Novosti" u rumunskom Banatu, gde su od 15. do 18. veka živeli uglavnom naši sunarodnici

Česti su srpski toponimi širom današnjeg rumunskog Banata, srednjovekovnog južnog dela Kraljevine Ugarske. Srbi su ovde živeli i mnogo pre njenog osnivanja, a u 15. veku su posle pada Smedereva preplavili opusteli Banat iz koga su prethodni stanovnici pobegli u strahu od Osmanlija. Srbi su tako postali graničari hrišćanske Evrope.

- Srpske zajednice u Banatu formirale su gornji društveni sloj koji je predstavljao neobičan spoj feudalnih institucija ugarske države i jednostavnijih društvenih formi donetih sa Balkana. Najznačajniji i najugledniji srpski prvaci bili su predstavnici feudalnih porodica Jakšić i Belmužević ali i razni vojni komandanti i zapovednici tvrđava među kojima se posebno ističe Radič Božić - navodi istoričar dr Nenad Lemajić.

Tokom dva veka velikih sukoba Ugarske i Turske u Podunavlju područje Banata i Pomorišja neprestano je bilo u ratnom stanju, u kome su opstajali samo Srbi.

- Srpsko selo pod turskom vlašću, osim sa svojim spahijom, nije imalo značajnijeg dodira sa Turcima. Između sela i države nalazio se sistem domaćih ljudi, knezova i primićura. Oni su imali različite nadležnosti među kojima su preovladavale vojne i poluvojne - navodi dr Lemajić.

Tako je i tvrđava Sokolari u osmansko doba preimenovana u Alibeg, ali njena posada su ostali Srbi. Oni su digli ustanak i pretrpeli strašne gubitke od 1683. kada su evropske hrišćanske sile zaratile protiv Osmanlija. Posle oslobođenja Banata na austrijskim kartama planina je obeležena kao Alibeg, a tvrđava kao Sokolari. Današnji rumunski naziv je Ilidija, po obližnjem selu, koje je na starim kartama Vojne granice obeleženo kao Ilindija, srpska naseobina. Tada je umesto srednjovekovne tvrđave na vrhu planine podignut čardak, karaula na visokim stubovima, sa koje su motrili banatski krajišnici.

- U Velikom bečkom ratu (1683-1699) vrlo aktivno sudelovali su i Srbi iz tadašnje Vojne krajine, odnosno Karlovačkog i Varaždinskog generalata, kao i Srbi iz dotadašnje turske Slavonije, ali i oni iz Ugarske, koji su u toku tog rata ispod turske vlasti prelazili na hrišćansku stranu i, najzad, oni koji su u toku Velike seobe pod patrijarhom Arsenijem Trećim Čarnojevićem preplavili južnu i centralnu Ugarsku i kao tzv. racka (srpska) milicija, pod svojim narodnim kapetanima i vojvodama, podneli veliki teret rata - zapisao je pokojni akademik dr Slavko Gavrilović.

Vojne granice bile su podeljene na kapetanate, a oni na kompanije ili čete, koje su bile pešačke ili hajdučke i konjičke ili husarske. Sedište važne graničarske kapetanije sa čuvenim srpskim husarima - konjanicima nalazilo se u Makovištu, a vojnici-seljaci su živeli u tom selu, Petrilovi i Potoku.

Kada je polovinom 18. veka Vojna granica počela da se pomera južnije u Banat, za njom su krenuli i Srbi. U bečkim arhivima su sačuvana njihova pisma kojima su odbijali ponudu da ostanu u mirnijim krajevima kao kmetovi i zahtevali da žive makar i u neprestanom ratu da bi sačuvali graničarske privilegije: slobodu, dostojanstvo i pravoslavnu veru.

Istoričar dr Jelica Ilić je u disertaciji "Banatska Vojna krajina u drugoj polovini 18. veka" navela spisak od 67 sela u Banatu koja su imala vojni status: Čenta, Opovo, Sefkerin, Glogonj, Jabuka, Pančevo (konjica pod komandom kapetana Silađija), Starčevo, Omoljica, Brestovac, Pločica, Kovin, Deliblato, Crkvenka, Gaj (pešadija pod komandom kapetana Raškovića), Ostrovo, Dubovac, Kajtasovo, Omor, Dupljaja, Jasenova, Crvena Crkva, Vračevgaj, Nova Palanka (pešadija pod komandom majora Simbšena), Tallhausen, Ruschova, Kruščica, Mikoliz, Petrilova (konjica), Okruglica, Sokolovac, Bela Crkva, Langenfeld, Slatina, Kusić, Rebenberg, Najdaš, Jazovik, Potok, Sokol, Makovište (pešadija pod komandom kapetana Duke), Dibić, Belobreška, Mačević, Požežena, Moldova, Bosniak, Donja Ljupkova, Gornja Ljupkova, Suška, Berzaska.

Vredno je pomenuti ova imena zbog onih hiljada Srba izletnika s početka priče koji šetaju pod tvrđavom Sokolari i dive se klisurama reke Beušnice i Nere. Možda će se neki od njih setiti da su potomci starih graničara koji su patrolirali divljinom Banatskih planina.

ČETIRI KATEGORIJE STANOVNIŠTVA

GRANIČARSKO stanovništvo bilo je svrstano u četiri kategorije: služeće, čardaklije, emerite i egzempte, naveo je akademik Slavko Gavrilović: "Obaveza vojne službe padala je skoro isključivo na aktivno služeće ili zemaljsku miliciju i čardaklije. U te obaveze spadalo je učešće u ratovanju protiv Turaka, stražarska služba na čardacima duž pograničnog kordona prema Turskoj, osmatranje i obaveštavanje o pokretima s druge strane reka, suzbijanje iznenadnih prodora od strane Turaka, progon razbojnika, sprečavanje krijumčarenja..."