ZASLUŽNIK NEZASLUŽENO ZABORAVLJEN: Nova istraživanja osvetljavaju istorijski značaj znamenitog Slovaka Josifa Podgradskog

Po novim istraživanjima, sabranim u rad "Svetle staze vladalaca iz dinastije Obrenovića i drugi spisi" edicije "Posebna izdanja" Biblioteke "Braća Nastasijević" u Gornjem Milanovcu.

Priređivač tog, za Srbiju dragocenog rada, jeste Zdenka Valent Belić, urednik Dejan Acović.

- Pesnik i dramski pisac Josif Podgradski (Jozef Podhradsky, 1823-1915) podjednako je pripadao slovačkoj i srpskoj kulturi. Od rane mladosti bio je odvojen od svog naroda. Za svog dugog života u Srbiji, gde je umro i sahranjen, bio je nepokolebljivo odan slovačkom nacionalnom pitanju, ali prihvata srpski jezik i kulturu, svesrdno širi pravoslavnu ispovest. Rođen je u malom mestu Skalica na slovačko-moravskoj granici. Studirao je evangelističku teologiju na liceju u Bratislavi. Bio je blizak prijatelj Svetozara Miletića, podržavao je borbu za srpsku samostalnost. Tada postaje jedan od prvih sledbenika Ljudevita Štura, kodifikatora slovačkog jezika, član grupe romantičara oko njega i prijatelj niza srpskih intelektualaca - objašnjava Zdenka Valent Belić.

Bilo je to rovito vreme buđenja naroda - Slovaka pod krunom Habzburga, Srba pod Turcima. Tad je u Bratislavi, uz svirku Podgradskog na gitari, prvi put otpevana današnja himna Slovačke! On školovanje završava u Pešti, revolucionarne 1848. U Pešti ostaje da radi kao učitelj i pomoćni sveštenik. Za njega, velika sreća, no ništa manje nevolja!

- Kad je 1849. čuveni Jan Kolar prinuđen da ode iz Pešte, narednih 12 godina Podgradski je bio pastor Peštanske parohije Slovačke evangelističke crkve, za čiju egzistenciju se borio od prvih dana, kao i za očuvanje slovačkog jezika u crkvenoj upotrebi. Kulminirale su pretnje smrću njegovoj porodici, a kao panslovena vlasti ga nisu štitile. Mađarsko plemstvo je htelo da mađarizuje tu crkvu, čemu se Podgradski suprotstavljao. U Pešti su mu preminule supruga Julijana i troje dece... Kasnije se oženio njenom sestrom, sa kojom je imao petoro dece, sa decom iz prvog braka ukupno devetoro. Usledio mu je progon iz Pešte. Spas je pronašao u Srbiji. Pre toga, godinu je službovao kao sveštenik u Beču, a zahvaljujući poznanstvu sa Svetozarom Miletićem i preporukama znamenitog Pavela Jozefa Šafarika, na poziv episkopa budimskog i bačkog Platona Atanackovića, postaje 1863. profesor latinskog jezika u Srpskoj pravoslavnoj gimnaziji u Novom Sadu. Episkop ga uvodi u srpski kulturni i politički život - nastavlja naša sagovornica.

Kad je Miletić osuđen za veleizdaju, Podgradski piše knjižicu "Miletić i terzitizam" kao pokušaj njegove političke odbrane. Srž problema srpskog društva Podgradski vidi u neobrazovanosti i zapostavljenosti naroda, zato predlaže obrazovanje sveštenika kao meru društvenog napretka. Polaže nade u srpsku omladinu, kojoj je bliže delovanje nego prazne priče, zato veruje da će iz nje stasati novi lideri. Razmatranje pravoslavlja kao elementa ujedinjenja Slovena bilo je veoma aktuelno.

- Ubrzo po dolasku u Novi Sad, Podgradski prelazi u pravoslavlje, u obližnjem manastiru Kovilj! Nastavlja da piše i na slovačkom jeziku, objavljuje drame, komade... U knjižici "Svetle staze vladalaca iz dinastije Obrenovića" glorifikuje Miloša i Mihaila. Piše političke i didaktičke brošure. Iz Novog Sada odlazi na rad u Sombor, pa Petrograd (današnji Zrenjanin), u Leskovac, na kraju u Beograd. Njegovo celoživotno pregalaštvo odlikovano je 1897. Kraljevskim ordenom Svetog Save - dodaje Zdenka Valent Belić.

Traganja Podgradskog o dinastiji Obrenović vode javnost od njegovih otvorenih pisama zvaničnicima i publicistima carske Rusije, i drugim važnim državotvornim ličnostima Evrope. Svima uz moto i motiv, da im saopštava kao građu za srpsku istoriju važne momente i crte iz života Obrenovića, osobito njihova dela, koja istorija slabo spominje.

I - da su knjaz Miloš i Vuk Karadžić "udarili temelj narodnoj srpskoj knjizi iz pesme, pripovedaka i poslovica".

- Promisao Božja. Miloš ni sam nije znao jasno kako veliko delo on potpomaže. Njega je tu rukovodio nagon srpskog duha. Ovo njegovo delo u dosadanjoj pisanoj istoriji nigde nije dovoljno ocenjeno. Pa koliko je imao Miloš neprilika zato što je bacao novac na ovakve stvari. Bogataši koji su bili bliže knjaževskom dvoru zavideli su Vuku naklonost kneza. Ali otkud su mogli imati kakav viši ideal! Zbog tih spletki, morade Miloš Vuka ukloniti u Zemun. No pošto ga je Miloš i u Zemunu potpomagao, zavidljivci nisu prestali spletkariti kod Miloša protiv Vuka. Miloš da umiri budale zapovedi nekolicini od njih, kao bajagi naljućen, da odmah odu Vuku i da mu kažu da mu psuje njegovu majku. Otišli su i svršili njegov nalog - pisao je Podgradski.

Dva puta sahranjen

KRAJ svog života Podgradski dočekuje 13. novembra 1915. u Jagodini, gde je bio sahranjen, ali je porodica 1918. prenela njegove posmrtne ostatke u Beograd, na Novo groblje, gde mu je i danas večno počivalište.

Posveta

SVOJE panslovenske programske ideje, Podgradski je predstavljao i u časopisu za decu i omladinu "Zornička" (Danica) koji je izlazio na slovačkom, čiji je bio urednik. Jednu od svojih drama "Leposava i njeno gubilište" na srpskom jeziku, Podgradski je posvetio Ujedinjenoj omladini srpskoj.

Briljantan i neumoran polemičar

- VELIKO zadovoljstvo i čast je otpočeti rad na novoj ediciji "Posebna izdanja". Josif Podgradski markantna je ličnost koja svojim "životom i priključenijima" povezuje naše dve srodne kulture - slovačku i srpsku. Briljantan i neumoran polemičar, svagda uveren u ispravnost svojih etičkih stavova, obrazovani publicista kome je na srcu korist naroda i njegovo prosvećivanje, što na ovim prostorima, često nemirnim, nikada nije bila laka vokacija. I, ozbiljan dramatičar, to mi je najveće iznenađenje uredničkog posla. Zavređuje i zaslužuje da se njegovi tekstovi, nastali u konkretnim društvenim i političkim okolnostima, nađu i pred današnjim zainteresovanim čitaocem. Sticajem okolnosti prvi tekst Podgradskog na koji mi je skrenula pažnju Zdenka Valent Belić, koja je priredila ovaj izbor, odnosio se na Obrenoviće, koji su nama u Rudničko-takovskom kraju stalan istraživački zadatak - kaže urednik Acović za "Novosti".

"Kaži im da su magarci"

- MILOŠ je imao jedan ideal: slobodu i nezavisnost, to izviruje iz sviju njegovih dela i težnji - pisao je Podgradski. - Kao ilustracija ovog ideala neka služi događaj u Pešti gde je svratio Miloš, kad je morao napustiti Srbiju i ići u progonstvo docnije u Beč.

Odseo je u hotelu kod "Zlatnog tigra". Mađarski aristokrati zaželili su da vide Miloša.

Dobiju audijenciju i prestave mu se više grofova i magnata, među kojima i grof Karolji.

Doveli su i tumača. Gledali su Miloša sa pijetetom kao neko čudo. Između ostalog zapita ih Miloš da li su oni gospodari u svojoj kući. Preko tumača odgovore da oni upola zavise od Austrije. Donesoše mapu. Kad je video da je Mađarska prilično velika i prema njoj Austrija mala zemlja, reče Miloš tumaču: "Kaži njima da su magarci!"