SLOVA ZA SPAS OD DUHOVNOG ROPSTVA: Pre 530 godina u manastiru Crnojevića na Ćipuru objavljen "Oktoih prvoglasnik" prva štampana knjiga na srps

 Zeta je tada bila poslednji slobodni ostatak nemanjićke Srbije, a njeni vladari Crnojevići, otac Ivan i sin Đurađ

Glosa: Nestašica rukopisnih knjiga, pogotovu onih najneophodnijih, pretila je da ugrozi i sam proces bogosluženja

NOVO doba srpske istorije započelo je pre 530 godina, 4. januara 1494. kada su u štampariji zetskog Manastira Crnojevića na Ćipuru, listovi "Oktoiha prvoglasnika" složeni i povezani u prvu štampanu knjigu na srpskom jeziku. Mala teritorija Zete bila je tada poslednji slobodni ostatak nemanjićke Srbije, a njeni vladari Crnojevići, otac Ivan i sin Đurađ, sa učenim monahom-štamparom Makarijem započeli su seobu ovozemaljske srpske države u "carstvo nebesko", svet ideja očuvan u knjigama, iz koga će vaskrsnuti u 19. veku.

Klice te obnove posejane su u "Oktoihu prvoglasniku", zborniku pesama posvećenih Hristovom vaskrsenju. Skrivene su njegovim raskošnim grafičkim ukrasima, zastavicama sa grbom Crnojevića koji je stilizovani nemanjićki grb sa belim dvoglavim orlom na crvenoj podlozi. Kliše za njega je izrezao jeromonah Makarije, koji je rezao i ćirilična slova podudarna onima iz starih srpskih rukopisa, uklapajući tako nemanjićki kult i ideju srpskog vaskrsa u opštehrišćansku veru i ikonografiju vaskrsenja. Svedočanstva o kultnom poštovanju Makarijevih knjiga u sledećim vekovima patnji i seoba srpskog naroda ukazuju da one nisu shvatane kao obična zanatska i umetnička dela. To su prevideli mnogi naučnici koji su se u novije vreme bavili knjigama iz štamparije Crnojevića. Na pravi način njihovog razumevanja ukazao je arheograf dr Miroslav Lazić, iz Narodne Biblioteke Srbije, podsećajući da je u srednjem veku prepisivanje i štampanje knjiga shvatano kao mistični čin nad kojim bdi Božja volja i namera.

- Sagledano iz hrišćanske perspektive, pesnik ili slikar bio je posrednik, koji ne stvara, već po promisli i blagodati Božjoj otkriva najviše istine. On je samo izvršilac jednog višeg tvoračkog akta koji svojim delom ne otkriva suštinu stvarnosti, nego se sama ta suština otkriva preko njegovog dela. Pisana reč je, poput ikone, njenog vizuelnog ekvivalenta, imala ključno mesto u kultnom životu, postajući i sama predmet kulta. Sveti tekst je pisan sa osećanjem metafizičke odgovornosti, a lice koje ga je pisalo, ili priređivalo za štampu, bilo je duboko uvereno da tim činom služi službu Bogu, učestvujući u velikoj misteriji spasenja. Zato se knjiga uzimala sa strahopoštovanjem i odgovornošću, sa izgrađenom svešću kako onih koji su je stvarali tako i onih koji su je čitali, o njenoj humanoj misiji, o tome da ona preobražava i usavršava ljudski život - naglašava dr Lazić.

Toga je bio duboko svestan i Ivan Crnojević, koji je učenog pisara i prepisivača knjiga monaha Makarija poslao u Veneciju da izuči tipografski zanat. Po očevoj smrti, Đurađ Crnojević je nastavio poduhvat i izgradio štampariju kojom je Makarije rukovodio.

- Pored gubitka državne samostalnosti, srpski etnički prostori ulazili su u dug period kriza. Stanje opšteg siromaštva, gašenje društvene i kulturne elite, osiromašenje u materijalnom i ljudskom smislu svih nosilaca društvenog razvoja, rezultiralo je, između ostalog, i nemogućnošću Srpske crkve da vrši svoju versku, pastirsku i kulturnu misiju. Nestašica knjiga, pogotovu onih najneophodnijih, pretila je da ugrozi i sam proces bogosluženja. Budući u stalnim kontaktima s Venecijom, Đurađ Crnojević je nesumnjivo bio upoznat sa prednostima štamparstva. Uz pomoć i podršku sposobnog i dalekovidog jeromonaha Makarija, odlučio je da, na tehnološko novi način, u relativno kratkom roku, nadoknadi velike gubitke u osnovnom bogoslužbenom knjižnom fondu - ukazuje arheograf Ljiljana Puzović, iz Narodne biblioteke Srbije.

Ona smatra da su Crnojevići i Mardarije štampariju smatrali za tehnološki modernizovan skriptorij koji sa, za to vreme, neverovatnim mogućnostima brze produkcije knjiga može da reši problem očuvanja nacionalne kulture i identiteta. Izbor i redosled naslova ukazuje koja su bogoslužbena dela smatrana najneophodnijim.

Rad štamparije Crnojevića prekinuo je turski napada na Zetu u decembru 1496, kada su Osmanlije otkrile Đurđeve veze sa francuskim kraljem Karlom Osmim i planove za podizanje ustanka u Albaniji. Đurađ koji je bio oženjen Izabelom, ćerkom venecijanskog velikodostojnika Marka Antonija Erice, emigrirao je u tazbinu. O sudbini štamparije nema vesti, a jeromonaha Makarija su u vojvodstvo Ungaro-vlaško (u današnjoj Rumuniji) odveli mitropolit Maksim (zamonašeni despot Jovan Branković) i Despina Milica Branković, unuka despota Đurđa Smederevca, supruga vojvode ungaro-vlaškog Negaoja Basaraba. Oni su bili Makarijevi pokrovitelji u poduhvatu izgradnje nove štamparije u Trgovištu, sedištu vojvodstva, gde je izrađivao srpske knjige i plementom zanatu učio nove grafičare. Pred kraj života Makarije odlazi na Svetu Goru i postaje iguman srpske carske lavre Hilandara, gde osniva štampariju i piše knjige.

OPISANO 107 PRIMERAKA I FRAGMENATA

OKTOIH prvoglasnik je sačuvan u najvećem broju primeraka u odnosu na sve Crnojevićke knjige, što može da ukaže na to da je njegov tiraž bio znatno veći od tiraža drugih izdanja, ukazuje arheograf Ljiljana Puzović:

- U literaturi je opisano 107 primeraka i fragmenata ove knjige, od kojih se i sada može utvrditi gde se nalaze. Pojedini su u srpskim pravoslavnim manastirima, a većina u bibliotekama Srbije, Bugarske, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Velike Britanije, Mađarske, Nemačke, Makedonije, Rusije i širom Evrope.

DVE BOJE - VELIKO MAJSTORSTVO

KOMPLET ćiriličkih slova i grafičke ploče - matrice za ilustracije za Oktoih, majstor grafičar je izradio tako lepo i precizno da njihov kvalitet nisu dostigle ni kasnije štamparije. Knjiga je štampana u dve boje, crnoj i crvenoj i ukrašena inicijalima i zastavicama, od kojih ona na prvoj strani ima ukomponovan grb Crnojevića sa monogramom. Štampanje dvobojne knjige zahtevalo je veliko majstorstvo. Ram sa slogom stranice od pojedinačnih slova i klišea, premazanih jednom bojom, polagan je na donju ploču prese, a preko njega tabak vlažne hartije, koji se snažno pritiskao gornjom pločom. Zatim se hartija vadila i ubacivao slog druge boje, na koji je savršeno precizno vraćan delimično odštampan tabak. O majstorstvu Makarija i njegovih sedam štampara svedoči podatak da ni na jednom primerku Oktoiha nema odstupanja redova i mešanja boja.

PLEMIĆ I UREDNIK IZDANjA

ĐURAĐ Crnojević, gospodar Zete, nije bio samo pokrovitelj štamparije, već je kao učen čovek i uređivao knjige. U Psaltiru s posledovanjem, u naslovu jedne pashalije piše da je ona izabrana "gospodinom Đurđem Crnojevićem" što znači da je on lično odbrao ovaj tekst za štampanje, a verovatno i druge.