SRBI IZ UGARSKE SAČUVALI NACIJU I CRKVU U NAJTEŽIM VREMENIMA: Identitet održavali Brankovići i Beogradska mitropolija u egzilu

Jugoslovenska istoriografija, u obe Jugoslavije, bavila se njima uglavnom "politički korektno", odnosno prećutkivala ih je ili čak prihvatala u neprijateljske bečke narative. Najdrastičniji među njima, koji su potpuno osporavali postojanje Srba zapadno od Drine, Save i Dunava pre Velike seobe pod patrijarhom Arsenijem Trećim Čarnojevićem, postali su temelj ustaške genocidne politike.

Taj zlonamerni narativ beskonačno je ponavljan u ideološkoj istoriografiji SFRJ pa je i danas mnogim Srbima iznenađenje kada saznaju da je seoba Srba iz Osmanskog carstva 1690. izvedena zahvaljujući Srbima iz Ugarske. Oni su baštinili nasleđe despota Brankovića, vladara Srba u egzilu u Ugarskoj, sa prestonicom u Kupiniku, u današnjem sremskom Kupinovu.

Sa njima je u egzil masovno krenulo i srpsko plemstvo i sa teritorije Ugarske nastavilo da svojim vojnicima ratuje protiv Turaka. Identitet pravoslavnih Srba u katoličkom kraljevstvu održavala je Beogradska mitropolija u egzilu, koja je održavala kontinuitet Srpske crkve pošto su Osmanlije zauzele despotovinu, ukinule srpsku patrijaršiju i potčinile je ohridskoj arhiepiskopiji. Sedušte crkve u rasejanju je veliki pridvorni hram Svetog Luke kraj grada Kupinika, danas seoska crkva u Kupinovu.

- Kad je posle smrti despota Stevana Lazarevića 1427. potpao neposredno pod Ugarsku Beograd i dobar deo tadanje vazalne srpske države (čitava Mačva i drugi krajevi), potpala je i Mitropolija beogradska neposredno pod Ugarsku i za sve doba pod Ugarskom ta mitropolija nije ukidana, već je postojala i u to doba! Kako je verovatno da su beogradski mitropoliti i do 1427. kao najbliži vodili brigu nad pravoslavnim Srbima na zemljištu kraljevine Ugarske utoliko je još verovatnije da je to stanje ostalo i posle 1427. Obično se uzima, da se u to doba u Ugarskoj nije trpela druga vera osim rimokatoličke... no pojedini primeri iz istorije Ugarske pokazuju nam, da se državna vlast nije uvek odazivala zahtevima rimske crkve ili bar ne uvek rado i svojski... Utoliko je pak manja morala biti ta netrpljivost za vreme opasnosti od Turaka. Naročito je kralj Matija (Korvin) u tom pogledu bio liberalan, a osobito prema Srbima koje je on kao hrabre i verne visoko cenio i koji su u lepom broju bili zastupljeni u njegovoj Crnoj vojsci - napisao je karlovački arhimandrit Zeremski 1907. u knjizi "Srpski manastiri u Banatu: Njihov postanak, prošlost i odnošaj prema Rumunima", koja je u stvari - sudski dokument.

Naime, 1902. su velikodostojnici Rumunske pravoslavne crkve, pod uticajem Carigradske patrijaršije, pokušali da sudskom tužbom ugarskim vlastima otmu srpske srednjovekovne manastire u Banatu. Briljantan odgovor karlovačkog arhimandrita Ilariona Zeremskog na sudu je potpuno deklasirala neumesne zahteve, a njegova knjiga je do danas neprevaziđena istorijska studija o ugarskim Srbima.

Nažalost, ona je danas zaboravljena, kao i zasluge Srba iz Ugarske, koji su dali prve učene ljude obnovljenoj Srbiji.

Zeremski je kao dokaz za postojanje srpske mitropolije U Ugarskoj u 15. veku precizno naveo povelju kralja Matije Korvina iz 1479. u kojoj se spominje beogradski mitropolit Joanikije, ali i rukopisno jevanđelje koje se nalazi "u biblioteci hilandarskoga manastira u Svetoj Gori pod brojem 42 veli se, da je napisano 1481. godine u dane blagočastivoga i hristoljubivoga despota Vuka i pri mitropolitu beogradskom Filoteju."

- U 15. veku Srbi preseljenici i posle pada srpske države živeli su u nadi, da će Turci biti progonjeni i da će se obnoviti srpska država te i oni se povratiti u napuštene krajeve. Ta je nada osobito bila živa za viteškoga kralja Matije i njegova sretna ratovanja, te svakako nisu ni pomišljali na to, da se smeste što udobnije u novoj domovini i da se tešnje organizuju. No smrću kralja Matije i skorim prodiranjem Turaka čak u Ugarsku ta se nada počela gasiti. Stoga su bili svrinuđeni, da sprovedu bolju organizaciju crkve, koja je krajem 15. veka u Ugarskoj već bila mnogobrojna, te se pristupilo postupnom osnivanju srpskih episkopskih katedara na zemljištu kraljevine Ugarske. Prva takova eparhija odnosno mitropolija jeste sremska mitropolija, koja je osnovana u početku 16. veka veka, za života despota Jovana! Prvi mitropolit iste bio je brat despotov Maksim, koji je za tim neko vreme bio i mitropolit ugrovlaški, pa posle opet mitropolit sremski sa sedištem u manastiru Krušedolu, koji je on sam krajem 15. veka osnovao i bogato obdario - napisao je 1907. Zeremski.

Despot Đorđe Branković, unuk despota Đurđa Smederevca, je sledeći tradiciju Svetog Save, predao svetovnu vlast bratu Jovanu, zamonašio se i postao monah-diplomata Maksim. Sprečio je rat između vojvodstava Vlaške i Moldavije što mu je donelo ogroman ugled i titulu mitropolita ungarovlaškog.

Svoju sinovicu Milicu Branković udao za vlaškog vladara Neagoja. Ona je do danas u Rumuniji poštovana kao domna Milica "koja je prodala nakit srpskog dvora da obnovi mitroplijsku crkvu u Kurtea de Arđešu", simbol dobročinstva i pokroviteljstva prosvete i pravoslavlja. Njen muž, vojvoda Neagoj postao je veliki pokrovitelj svetogrskih manastira, naročito srpskih Hilandara i Svetog Pavla.

Mitropolit Maksim je širio prosvetu i doveo monaha Makarija koji je pod njegovim pokroviteljstvom napravio prvu srpsku i slovensku ćiriličnu štampariju zapadno od Dunava. Zadužbina despota-mitropolita manastir Krušedol je bio "srpski Sion" u Ugarskoj sve do stvaranja Karlovačke mitropolije posle Velike seobe. Mitropolit Maksim se i danas poštuje kao svetitelj i Srba i današnjih Rumuna.

O uticaju srpskog sveštenstva i potomaka srednjovekovnog plemstva najupečatljivije svedoči podatak da seobu Srba u Ugarsku 1690. pod patrijarhom Čarnojevićem i dobijanje privilegija uopšte nije omogućio sam patrijarh, već episkop jenopoljski i aradski (Jenopolje i Arad su u današnjoj Rumuniji) Isaija Đaković, rođen u selu Grabovcu blizu Slankamena.

- Kada je patrijarh Arsenije koji nije poznavao prilike u Habzburškoj monarhiji držao 18. juna 1690. u Beogradu narodni zbor, uočio je sve osobine episkopa Isaije, kao i njegovo poznavanje političkih prilika i odlučio da se potpuno osloni na njega. Na ovom zboru su formulisani zahtevi srpskog naroda koji je imao nameru da pređe u Ugarsku. Traženo je da se obezbedi slobodno ispovedanje pravoslavne vere, saborno biranje arhiepiskopa srpske nacionalnosti, slobodno vršenje jurisdikcije arhiepiskopa i svih episkopa gde god se Srbi nalaze i ubuduće budu nalazili, praznovanje praznika po starom kalendaru... Kao poznavalac stranih jezika, okretni episkop Isaija je otišao u Beč i sastao se sa grofom Đorđem Brankovićem sa kojim je zajedno uobličio zahteve sa Beogradskog zbora i 21. avgusta 1690. dobio od cara Leopolda I privilegiju kojom su zagarantovana tražena prava... Istini za volju, sve privilegije su donekle poštovane samo u vreme kada je trebalo braniti granice srpskim snagama, iako su poglavari Srpske pravoslavne crkve u ovim krajevima nastojali da one ne ostanu mrtvo slovo na papiru - zapisao je u antologijskom delu "Srpski jerarsi" dopisni član SANU, istoričar i episkop Sava (Vuković) Šumadijski.

On se tokom 16 godina administriranja Temišvarskom eparhijom starao o očuvanju i obnovi čuvenih srpskih manastira Bazjaš, Bezdin, Zlatica, Kusić, Svetog Đurđa na Brzavi, svedočanstava o dubokoj ukorenjenosti našeg naroda na prostoru srednjovekovne Ugarske. Srbi su na mnogim prostorima te kraljevine bili starosedeoci, o čemu svedoče brojni toponimi u modernoj Rumuniji, ne samo u ravnom Banatu, već i u njegovom planinskom delu, Olteniji i Transilvaniji.

Među njima je glavno uporište imao i Sveti Nikodim, rođak kneza Lazara, hilandarski monah i diplomata koji je u drugoj polovini 14. veka došao iz Srbije da osnuje prve manastire, centre prosvete u mladim vojvodstvima Ungarovalahiji i Moldaviji. Uz materijalnu pomoć kneza Lazara i vladara Vlaške Vladislava i Radula, podigao je manastir Vodicu, a sledili su Topolnica, Preslop, Tisman, Bistrica...

Oni su živeli su po strogom Hilandarskom tipiku Svetog Save i u njima su prepisivane knjige na srpskoslovenskom, ne samo bogoslužbene već i one koje su bile uzor za stvaranje državne administracije. U Bistrici je kao uzor za pravno uređenje prepisan Dušanov zakonik i taj prepis je danas najstariji sačuvani primerak najvišeg pravnog akta srpskog carstva.

Najveća Nikodimova zadužbina je manastir Tismana, a on je u njoj bio prvi pravoslavni arhimandrit na ovim prostorima sa pravom da osvećuje hramove i rukopolaže sveštenike, udario temelj Mitropolije ungarovlaške. Njegovi učenici, isposnici-sinaiti, napravili su čitav niz manastira sve do Rusije, koji su bili vekovima bili glavni panpravoslavni slovenski komunikacioni kanal.

Jedan od njih je manastir Svetih arhanđela, nekadašnji hilandarski metoh, koji je od 1699. do 1703. u rudarskoj varošici Baja de Arama zidao Milko iz Bajaša, šef ovdašnjih srpskih rudara. Hram od cigle i rudničke šljake s kraja 17. veka je nasledio stariju crkvu čiji su igumani bili monasi-Hilandarci još od početka 15. veka kada ju je po predanju, utemeljio Sveti Nikodim. Dozvolu za gradnju novog hrama, hilandarskog netoha, dao je veliki knez Ungarovlaške Konstantin Brankoveanu, potomak roda despota Brankovića, priloživši i 300 zlatnih talira za osvećenje hrama. Na raskošnom živopisu hrama su predstavljeni Sveti Simeon - Nemanja, Sveti Sava i car Dušan, po zahtevu ktitora i igumana Vasilija koji je na Karpate došao iz Hilandara.

CRKVENA PODELA

SRPSKA crkva u Ugarskoj je bila dobro organizovana, a njena organizacija je sprovedena u glavnom u drugoj polovini 16. veka kada je patrijarh Makarije 1557. obnovio srpsku patrijaršiju, zapisao je arhimandrit Ilarion Zeremski.

- Ona obuhvata sve krajeve Ugarske, koji su u to doba bili pod Turcima bilo posredno, u Erdelju i u dodatim mu krajevima, bilo neposredno i u kojima su Srbi živeli. U to doba postojale su pod Turcima tri crkve, sasvim nezavisne jedna od druge: carigradska patrijaršija, ohridska arhiepiskepija i srpska crkva sa sedištem srpskog patrijarha u Peći. Istočni deo Balkana zajedno sa rumunskim crkvama u Moldavskoj i Vlaškoj kao i u jugoistočnoj Ugarskoj stojao je pod vlašću carigradskoga patrijarha, jugozapadni deo pod ohridskim arhiepiskopom, a severozapadni deo Balkana kao i krajevi Ugarske, gde su živeli Srbi, nalazio se pod jurisdikcijom srpskoga pećkoga patrijarha.