SRPKINJA KNJEGINJA I DESPOTICA BILE KTITORI NAJLEPŠEG HRAMA RUMUNIJE: Hrebeljanovići, Brankovići i monasi Hilandarci utemeljili pravoslavlje

TRANSILVANIJSKI manastir Kurtea de Arđeš, kolevka današnje Rumunske pravoslavne crkve, prva mitropolija srednjovekovnog vojvodstva Vlaške, čuva zlatom optočena svedočanstva srpske kulturne imperije: ktitorske freske kneza Lazara, kneginje Milice i despotice Milice Branković. Moć tog carstva, mnogo većeg od Dušanovog, nije bila od ovoga sveta. Ono je nastalo i proširilo se od srpskih carskih lavri Hilandara i Svetog Pavla na Atosu preko ugarskih vojvodstava Vlaške i Moldavije do Rusije neposredno uoči propasti zemaljske srednjovekovne Srbije.

Belezi te duhovne i kulturne baštine su putokazi za opstanak i opomena da narodi nestaju ne kada izgube ratove već kada zaborave svoj identitet i ono što ih je činilo velikim i uglednim.

U potrazi za zaboravljenim tragovima srpskog kulturnog carstva prešli smo put duži od 500 kilometara do rumunske Transilvanije i grada Kurtea de Arđeš (Dvor na Argišu) na čijem se obodu kraj reke Arđeš nalazi istoimeni manastir, sedište prve mitropolije srednjovekovne Ungarovalahije. Njegov današnji monumetalni beli hram podignut je 19. veku na temeljima vladarske zadužbine iz 16. veka čiji je glavni ktitor bila Srpkinja, despotica Milica Branković, praunuka despota Đurđa, žena vojvode Negoja Basarabe. Letopis Bistrice, manastira koji je kao prosvetni centar utemeljio hilandarski monah Nikodim, rođak kneza Lazara, svedoči: "Da bi podigla Kurtea de Arđeš gospođa Despina prodade sve blago srpske vladarske porodice."

Zbog njene freske iz 1517. koju je naslikao živopisac Dobromir mogao je da 1875. strada francuski arhitekta Anri Lekomt du Noj koji je od rumunskog kneza Karola dobio posao obnove hrama. Lekomt je do temelja srušio srednjovekovnu crkvu sa njenim prelepim freskama, što je izazvalo ogorčenje naroda kao svetogrđe, a duhovi su se smirili tek kada je u novom hramu naslikao vernu kopiju stare ktitorske freske sa Despinom Milicom, ali i živopisom kneza Lazara i kneginje Milice na zlatnoj podlozi.

Srpski istoričar, književnik, diplomata i ekonomista Čedomilj Mijatović jedan je od retkih, ako ne i jedini srpski naučnik koji je krajem 19. veka upravo zbog ovog živopisa istraživao istoriju crkve manastira Kurtea de Arđeš i otkrio da su srpski vladari bili ktitori starijeg hrama iz 1359. koji su dva veka kasnije iz temelja prepravili vojvoda Neagoj i Despina Milica.

- Neosporno je da se knez Lazar javlja kao ktitor u crkvi arđeškoj. Arđeš, ili kako se onda izgovaralo i pisalo Argiš, bio je u vreme Lazarevo prestonica vlaških vojvoda, a ujedno i stolica mitropolita.. Tu je vojvoda Radul, po svoj prilici na nekim starim temeljima, podigao divnu crkvu i manstir. Unutra na jednom zidu crkve ispisane su bile slike ktitora njenih: vojvode Vladislava, vojvode Radula i - kneza Lazara i kneginje Milice. Godine 1512. vojvoda Negoje i žena mu Despina Brankovićeva oborili su staru crkvu do temelja i podigli novu i još divniju, a na zidine te nove dali su ponovo ispisati stare ktitore, pa među njima i kneza Lazara i kneginju Milicu. I danas stoje slike njihove na svojim starim mestima na jednom udubu od zida, odmah s desne strane kad se u crkvu stupi - zabeležio je Mijatović.

Raspored svetih slika i večnih konačišta u vladarskoj grobnoj crkvi nije slučajnost, već kodirana priča o neuništivosti svetinja i velikih ideja, namenjena onima koji umeju da je pročitaju. Zato i danas levo od ulaza u visoki hram blešti ktitorska fresku vojvode i prvog kneza Vlaške Neagoja Basaraba i njegove žene Despine (despotice) Milice Branković, kćeri despota Jovana, poslednjeg vladara srpske države u egzilu, sa prestonicom u sremskom Kupiniku, današnjem Kupinovu. Desno od ulaza na zlatu su naslikani likovi kneza Lazara i kneginje Milice. Karol Prvi, knez, a posle Velikog rata prvi kralj nezavisne Rumunije, odredio je da hram u Kurtea de Arđešu bude grobna crkva rumunskih kraljeva, a da njihove večne kuće budu upravo ispod svetih slika starih ktitora.

Karol, vladar iz stare nemačke viteške loze Hoencolern-Silmaringen zahtevao je da počiva ispod likova Hrebeljanovića i Brankovića jer oni stoje na početku sage koja je dovela do stvaranja rumunske crkve, ali i nacije. Knez Lazar i kneginja Milica su je započeli u 14. veku šaljući Lazarevog rođaka Nikodima, učenog monaha-diplomatu iz Hilandara, da kao "podunavski Sveti Sava" na teritorijama mladih vojvodstava Vlaške i Moldavije širi pismenost, kulturu i pravoslavlje.

Hilandarac Nikodim je na drugu stranu Dunava preneo ne samo verske knjige, već i one na kojima se temelji zemaljska vlast: carski Dušanov zakonik prepisan u Nikodimovom manastiru Vodica bio je prvi ustav vlaških i moldavskih vojvodstva, u čijim se crkvama i dvorovima govorio srpski do 17. veka, kada su se formirali samostalan jezik i književnost, a ćirilicom se pisalo do 19. veka.

Nacionalnu i prosvetnu misiju nastavili su sremski despoti Brankovići, vladari srpske države u egzilu na teritoriji Ugarske, posle pada Smedereva. Njena prestonica nalazila se u tvrđavi Kupinik, u današnjem sremskom Kupinovu, ali Srbi su se raselili širom ugarskog kraljevstva. Bez jake nacionalne crkve pretio im je nestanak, utapanjem u mnogobrojne narode koji su u Ugarskoj živeli. Despot Đurađ Branković je oko 1490. skinuo oružje i vladarske insignije i nalik precima Nemanjićima obukao monašku rasu da bi vojevao bitku za srpski jezik i identitet. On je imao velikog uticaja na Milicu (1487-1554) kći svog brata despota Jovana, koja je 1505, udajom za vojvodu Negoja postala pokrovitelj duhovnosti, prosvete i umetnosti.

- U prvoj petini 16. veka centar političkog, crkvenog i kulturnog života u Vlaškoj čini grupa u kojoj su Despina, kći despota Jovana Brankovića, njen stric mitropolit Maksim Branković i njen ujak Stefan Jakšić. Despina je na slavan način vezala svoje ime za najlepšu crkvu u Rumuniji Kurtea de Arđeš, a Maksim je stekao ime sveca i među Vlasima i među Moldovanima, jer je svojim nastojavanjem sprečio bratoubilački rat između Vlaške i Moldavije i povratio u korice sablje dve ubojite vojske koje su se već bile stavile u bojni red jedna prma drugoj. Maksim je ovim činom ostavio nezboravan utisak na narod rumunski, te se i danas ime njegovo pominje sa svetim poštovanjem. Nije manje značajan fakat da se prva štamparija na vlaškom zemljištu javlja ubrzo posle Maksimovog dolaska. Prva je knjiga štampana u Vlaškoj 1507. a Maksim je na vlaški dvor došao tri godine pre toga - sažeo je Čedomilj Mijatović zapise iz srednjovekovnih hronika.

ŠTAMPAR MAKARIJE

DANAS se zna da su mitropolit Maksim, potonji arhiepiskop beogradski i Despina Milica doveli u Vlašku štampara Makarija i bili njegovi pokrovitelji. Makarije je sam rezao ćirilična slova i štampao srpske knjige i plemenitom zanatu učio nove štampare koji će ga docnije širiti do Rusije.

MONAHINjA PLATONIDA

POSLE smrti vojvode Negoja 1521. despina Milica je bila godinu dana regent za svog sina Teodosija Prvog, koga je uzurpator Radu svrgao i proterao u Carigrad, gde su ga Turci ubili. Njena kći Roksanda se 1526. udala za Radua de la Afumacija, gospodara Vlaške, a Stana za vojvodu Stefanica, gospodara Moldavije. Milica Despina se 1545. zamonašila pod imenom Platonida i u Sibinju provela ostatak života.

ZAAŠTITNICA UMETNOSTI

MILICA Despina je u rumunskoj istoriografiji opisana kao zaštitnica umetnosti i zanata i ktitorka manastira Krušedol pod čijim je starateljstvom u jeromonah Makarije objavio nekoliko bogoslužbenih knjiga, među kojima čuveno Trgoviško četvorojevanđelje.

- Za darovitost našega naroda, za moć njegovoga kulturnog upliva, za političku svet njegovu nije najmanje sveto dokaz baš ta činjenica što Srpkinje na prestolu vlaškom i moldavskom svagda uspevaju da postanu viden i ponosne žene. Kao naslavnije žene u istoriji rumunskog naroda g. Haždeu (rumunski istoričar) pominje: mater Stefana Velikog Despinu, ženu Negoja Basarabe, Jelenu, ženu Petra Rareša, Stanku, ženu Mateje Basarabe, Roksandu, ženu Aleksandra Lapušeanua, Jelisavetu, ženu Jeremije Movile...