NAJPOZNATIJI PREDRATNI ZATVOR NIJE STRADAO U SAVEZNIČKOM BOMBARDOVANJU: Navršava se 70 godina od zatvaranja Glavnjače

 I da je u prošlom veku zatvor gledao na Veliku pijacu, na mestu današnjeg Studentskog parka?

Iako ispred fakulteta još stoji ležeći spomenik s tekstom: "Na ovom mestu nalazio se zatvor Uprave grada Beograda (Glavnjača). Hiljade komunista i boraca za slobodu zlostavljano je u njenim ćelijama. Zapaljena je i do temelja izgorela u borabama za oslobođenje Beograda, 1944. godine," činjenica je da je čuvena apsana postojala sve do 1953, dok nije izgrađena zgrada Centralnog zatvora. Dakle, ove godine navršava se 70 godina otkad je zatvorena.

Pre Drugog svetskog rata u njoj su bili zatočeni komunisti, a posle rata, osim "narodnih neprijatelja", tu su bili isleđivani i prvi osumnjičeni ibeovci. Dešavalo se da su neki od njih bili u Glavnjači i pre i posle okupacije, da bi po izlasku tvrdili da su monstruozne metode isleđivanja bile apsolutno identične!

Poslednji "stanovnik" zdanja na Studentskom trgu bio je partizanski general Ljubodrag Đurić. Uhapšen je u novembru 1952. godine, pošto je na Šestom kongresu KPJ optužio funkcionera Petra Stambolića da mu je preoteo ženu! U zatvoru je proveo 42 dana, a 1989. godine u svojim "Sećanjima na ljude i događaje" otkrio je da je Glavnjača porušena posle njegovog puštanja.

Zgrada Uprave grada Beograda, nekadašnja Uprava varoši, izgrađena je 1863. ili 1864. godine na mestu na kom se prethodno nalazila zgrada turske policije. Ceo plato zvao se Kraljev trg, a 1886. godine jedan deo pretvoren je u park, dok je na drugom ostala pijaca, koja je konačno izmeštena tek 1926.

U Glavnjači, koja je dobila ime po jednoj od svojih ćelija, najvećoj, nije se izdržavala klasična zatvorska kazna, već je ova mahom služila za privođenje, saslušanja i pritvor tokom sudskog procesa. U Upravi su bili smešteni administrativno i krivično odeljenje beogradske policije, a u podrumu je bio zatvor sa ćelijama.

U početku, apsenici nisu mogli da održavaju ni elementarnu higijenu, a preobuku su dobijali samo ako je donesu rođaci ili prijatelji. Nisu imali ni posteljinu, ni krevete - spavali su na golim daskama. Zatvor je bio pun buva, vaški, stenica, miševa i pacova. Za iznuđivanje iskaza korišćene su najrazličitije metode, od volovskih žila do ricinusovog ulja.
Među čuvenim zatvorenicima u 19. veku bili su i atentatori na kneza Mihaila, 29. maja 1868. godine, na Košutnjaku. To su braća Đorđe i Kosta Radovanović, Lazar Marić i Stanoje Rogić. Kosta je bio proizvođač i trgovac sapunom, Đorđe je za sebe govorio da je bivši trgovac, Marić je jedno vreme bio predsednik Okružnog suda u Požarevcu, dok je Rogić takođe bio trgovac. Radovanovići su bili besni na kneza jer je odbio da pomiluje njihovog brata Ljubomira, vođu Kluba liberala u Valjevu, koji se zalagao za svrgavanje monarhije.
Na samom kraju 19. veka ovde su smeštani politički krivci i novinari, naročito posle Ivandanjskog atentata, 24. juna 1899. U ćelijama su se tada našli skoro svi radikalski prvaci, na čelu sa Nikolom Pašićem. Na Ivandan je bivši vatrogasac Đuro Knežević pucao kod Kalemegdana u kralja Milana. Kralj je iskoristio neuspeli atentat za obračun sa radikalskom opozicijom, a 28. juna proglašeno je vanredno stanje u Beogradu. Knežević je osuđen na smrt i streljan, dok su ostali dobili između pet i 20 godina zatvora. Pašić je osuđen na pet, ali je, pod uticajem stranih sila, odmah pomilovan.

Pošto su se vlasti u Srbiji često smenjivale do Prvog svetskog rata i dešavalo se da aktuelni zatvorenici postanu vrlo brzo ministri, tamničari su bili oprezni i uzdržavali se od najgorih brutalnosti. Međutim, bilo je i incidenata.
Glavnjača se našla na naslovnoj strani "Njujork tajmsa" posle ubistva Milana i Maksima Novakovića, 16. septembra 1907. Milan Novaković je bio ražalovani generalštabni kapetan, vlasnik opozicionih novina i zalagao se za suđenje oficirima umešanim u ubistvo Aleksandra Obrenovića i Drage Mašin, i njihovo uklanjanje iz vojske. Maksim Novaković, koji nije bio u srodstvu sa Milanom, inače ražalovani žandarmerijski poručnik, uhapšen je zbog pokušaja davljenja supruge.

Kao otmeniji apsenici, Novakovići su imali povlastice: bili su smešteni u Gospodskoj sobi s prozorom i svakog jutra su pili kafu u apsandžijinoj sobi, u kojoj je stajalo oružje. Tog dana apsandžija je izašao ostavivši sobu nezaključanu. Novakovići su se zabarikadirali i naoružali, tražeći da razgovaraju s upravnikom grada. Međutim, pre njegovog dolaska već je počela pucnjava u kojoj su stradala oba zatvorenika. Sve ovo se dešavalo pred narodom, koji se skupljao na Velikoj pijaci. Masa je bila neprijateljski nastrojena. Milana Novakovića su podržavali svi obrenovićevci u Srbiji. Žandari su jedva uspevali da zaštite zgradu Uprave grada od razularenog naroda, a nezadovoljstvo je kulminiralo kada se pronela vest da policija nije dozvolila Milanovom bratu Ljubi, ministru privrede u poslednjoj vladi pod Obrenovićima, da vidi pokojnika. Usledile su demonstracije i sukobi sa policijom. Vlada je posle toga saopštila da su Novakovići izvršili samoubistvo.

U vreme Kraljevine Jugoslavije, u zgradu na Studenstkom trgu zatvarani su mahom komunisti i ustaše, a posle uvođenja Šestojanuarske diktature 1929. godine i makedonski, crnogorski i albanski separatisti. Kako je pisao 1928. Miroslav Krleža, politički zatvorenici su zatvarani u betonske samice pune vode, tukli su ih vrećama punim peska, žilama, kundacima i bokserima, vezivani su naglavačke i zatvarani u dimnjak... Popularno je bilo i batinanje po tabanima (tzv. "falaka"), a pričalo se i o seksualnom zlostavljanju žena i maloletnika.

Čuveni zatvorenici bili su pesnici Rade Drainac i Sima Pandurović. Drainac je u Glavnjači proveo 18 dana tokom 1928. godine zbog nekog kafanskog izgreda, dok je Pandurović tu bio dve godine ranije, punih 50 dana. Pandurović se ponovo našao iza istih rešetaka i 1945. godine, pre nego što je izveden pred Sud za suđenje zločina i prestupa protiv srpske nacionalne časti.
U zatvoru na Kraljevom trgu boravili su i Ivan Milutinović, crnogorski političar i revolucionar, Otokar Keršovani, hrvatski novinar, publicista i političar, Spasenija Cana Babović, srpska revolucionarka i najpoznatiji lider AFŽ, Sima Marković, bivši šef KPJ, Petko Miletić, glavni Brozov protivkandidat za generalnog sekretara KPJ, Vukica Mitrović, crnogorska revolucionarka, i Aleksandar Ranković, posleratni šef Ozne. I Milovana Đilasa je policija, za vreme velike provale komunista u Beogradu, u avgustu 1933. godine, uhapsila i prebacila u Glavnjaču, gde su ga tukli da bi od njega izvukli priznanje, a onda ga ostavili da cele noći leži bez odeće u ćeliji.
Za batinanje su bili zaduženi čuveni onovremeni policajci Svetozar Vujković i Đorđe Kosmajac. Oni su bili uključeni u pedesetodnevno mučenje Petka Miletića, kome su, kao najgorem protivniku režima, okovali i ruke i noge. Toliko je bio demoliran od batina da ga braća, prilikom posete 1932. godine, nisu prepoznala.

- Glavnjača je izgorela i svi Nemci s njom - izvestio je Vladimir Dedijer, pišući o borbama za oslobođenje Beograda, u oktobru 1944. godine, u svom "Dnevniku".
Zgrada jeste gorela, ali ne i izgorela, pa je posle rata brzo obnovljena i služila je kao zatvor Ozne za Srbiju. Kroz nju su prošle na hiljade uhapšenih domobrana i kolaboracionista, pripadnika predratne građanske klase, ibeovaca... Među njima i informbirovac Vlado Dapčević, jedan od najpoznatijih golootočana i brat čuvenog generala, komandanta Prve armije JA i oslobodioca Beograda Peka Dapčevića. Andrija Hebrang, hrvatski komunista i ministar privrede u prvoj posleratnoj vladi Tito-Šubašić, dva puta je bio u Glavnjači. Prvi put za vreme Kraljevine, 1929. godine, a drugi u vreme FNRJ, 1948-1949. Partija ga je teretila kao ruskog špijuna, ali i saradnika ustaša. Prema zvaničnoj verziji, on se obesio u zatvoru za radijator, 11. juna 1949. U istom zatvoru je tri godine i tri meseca bila zatočena i njegova supruga Olga. Kako je kasnije svedočila, mučena je elektrošokovima, batinana, lagali su je da joj je sin umro, pa je dva puta pokušala da se ubije.