JURIŠ KONJIČKE BRIGADE NA STUDENTE: Prva antirežimska istupanja studenata beogradskog Univerziteta

U skladu s tim, Partija je posle rata posmatrala univerzitete i fakultete kao "fabrike kadrova" i poklanjala je veliku pažnju porastu broja visokoškolskih ustanova i studenata (u Srbiji je od 1945. do 1960. broj fakulteta porastao sa devet na 29, a broj studenata sa oko 14.000 na skoro 70.000), sadržaju planova, programa, udžbenika i literature, nastavnom kadru, materijalnom položaju i kulturnom i svakodnevnom životu studenata, a posebno njihovom ideološko-političkom opredeljenju i ponašanju. Na fakultetima su već 1945, po godinama i studijskim grupama, formirane razgranate partijske i studentske organizacije koje su, pored ostalog, imale zadatak da pažljivo nadziru, kontrolišu i oblikuju ideološke i političke stavove studenata prema vladajućem režimu i da vrše stalni ideološko-politički i agitaciono-propagandni pritisak na njih.

Međutim, i pored toga, veliki broj studenata i dalje nije odgovarao stavovima vladajuće partije, bilo građanskim poreklom, bilo stvarnom ili navodnom bliskošću i saradnjom sa okupatorom ili komunistima suprotstavljenim pokretima tokom rata, bilo ponašanjem i odnosom prema novim vlastima i ideologiji i politici Komunističke partije. Radom partijskih i policijskih organa, kao i dojavama samih studenata, otkrivani su različiti razni "neprijatelji" koji su potom isključivani iz studentske organizacije (Narodna studentska omladina - NSO), uklanjani sa fakulteta, a ponekad i hapšeni. Među njima su bili studenti koji su se okupljali u manjim grupama, raspravljali o politici, cepali partijske i studentske plakate i parole, bacali antipartijske letke, širili glasine o promeni stanja u zemlji, pričali viceve i "klevetali" državno rukovodstvo, bojkotovali studentske konferencije i predavanja profesora komunista, itd. Oni su označavani kao "dražinovci", "grolovci", "dragoljubovci", "reakcionari", "buržuji", "fašisti", "nenarodni elementi", itd. I veličanje zapadnih demokratskih zemalja, zapadne kulture i umetnosti, odlazak u njihove ambasade i čitaonice, slušanje Radio Londona i Glasa Amerike, smatrano je oblikom otpora režimu i neprijateljskom delatnošću.

NA UNIVERZITET stižu generacije oblikovane na parolama o slobodi. Studenti očekuju da narodna vlast ispuni obećanja o boljem i slobodnijem životu. Mada je Beogradski univerzitet bio preopterećen i predstavljao problem za platežne mogućnosti Beograda i Srbije, studenti su smatrali da smeštaj i hrana moraju biti jeftiniji i kvalitetniji. U duhu promena u društvu i studenti su se osećali slobodnije, a njima svojstven društveni i politički radikalizam se ispoljavao u prvim demonstracijama i štrajkovima.

Liberalizacijom režima i postepenim rastom standarda, zadobijanjem podrške na Zapadu i normalizacijom odnosa sa Istokom, intenzitet unutrašnjeg otpora se postepeno topio. I pored nesumnjivo veće prihvaćenosti režima posle pedesetih, istraživanja ukazuju na tinjanje "tihog otpora" naročito kod određenih struktura stanovništva (ostataka starog građanstva, crkvenih struktura, studenata, u redovima advokata i simpatizera IB-a itd.). Težište aktivnog otpora kroz propagandnu, ali i drugu čak i terorističku delatnost pomerilo se ka političkoj emigraciji.

Početkom pedesetih godina, među beogradskim studentima je sve više dolazilo do antirežimskih istupanja, kritikovanja vladajuće partije, njenih mera, političkog i društveno-ekonomskog sistema koji je uspostavljan i do "reakcionarnih" i "ibeovskih" provokacija i incidenata. Ni sama Partija, uprkos višegodišnjem ideološko-političkom delovanju i stalnom nadzoru i pritisku, nije bila zadovoljna političkim stanjem na univerzitetima. U duhu liberalnih promena u društvu i studenti su se osećali slobodnije, a njima svojstven društveni i politički radikalizam vremenom se ispoljavao u prvim protestima, demonstracijama i štrajkovima.

NAJVEĆI incident na početku tog perioda izbio je oktobra 1951. kada su studenti Građevinskog fakulteta Dragoš Jurišić i Sofronije Builo, inače obojica iz "reakcionarnih porodica", istupili na studentskom skupu protiv novih privrednih mera koje su smanjivale studentske privilegije i beneficije i izazvale pravu dramu među siromašnijim studentima. Javno suđenje krajem februara 1952. pretvorilo se u demonstracije protiv vlasti, a prilikom intervencije pripadnika Udbe u civilu došlo je do opšte tuče. Optužene Buila i Jurišića disciplinski sud je marta 1952. udaljio sa Beogradskog univerziteta, ali oni nisu bili krivično gonjeni, što je bila posledica političke odluke da se instrumenti represije racionalnije upotrebljavaju nego u tzv. administrativnom periodu razvoja. List "Narodni student" je ovaj slučaj nazvao "mutivode na Građevinskom fakultetu", a to je bila samo jedna od niza reakcija beogradskih studenata na ekonomske mere početkom pedesetih godina.

Tokom prve polovine 50-ih godina je u dva navrata došlo i do bojkota predavanja na pojedinim fakultetima. Krajem novembra 1953. studenti Prirodno-matematičkog fakulteta su tražili izmenu nastavnih planova, pravila studiranja i uvođenje slobodnog roka i njihovi zahtevi su brzo usvojeni. Do bojkota nastave iz sličnih razloga je došlo i oktobra 1954. na Stomatološkom fakultetu, ali ovaj put zahtevi nisu usvojeni. Pošto se radilo o školskim pitanjima, ovi incidenti nisu sankcionisani, ali su ipak uznemirili partijsko rukovodstvo koje je insistiralo da se sva studentska pitanja rešavaju isključivo u okviru partijske i studentske organizacije. Može se reći da su početkom pedeaetih godina sve "negativne pojave" i nezadovoljstvo studenata na Univerzitetu uglavnom bili pod kontrolom, nisu bili organizovani i nisu pretili da pređu u masovne antirežimske nemire.

PRVI studentski štrajk se desio u Studentskom gradu na Novom Beogradu 29. oktobra 1954. i potpuno je zbunio studentske funkcionere navikle da takve manifestacije organizuju vlasti. Mada je Beogradski univerzitet bio preopterećen i predstavljao problem za platežne mogućnosti Beograda i Srbije, studenti su smatrali da smeštaj i hrana moraju biti jeftiniji i kvalitetniji. Nezadovoljstvo u Studentskom gradu kao najvećem studentskom naselju na Balkanu tinjalo je tokom 1954. godine. Celo naselje je noću neretko često zviždalo i protestovalo, a česti su bili okršaji sa policajcima u krugu Studentskog grada.

Neredi su počeli posle informacije na razglasu da su povećane cene smeštaja i ishrane, kao i da je servirana pokvarena hrana. Nezadovoljni socijalnom situacijom i povećanjem cena stanarine i hrane u domovima i menzama, oko hiljadu studenata iz Studentskog grada je 29. oktobra 1954. pokušalo da prodre u grad i izrazi nezadovoljstvo, ali su ih kod podvožnjaka presrele jake snage Narodne milicije, odnosno konjičke brigade iz Zemuna i sa Banovog brda.

Studenti su zaustavljeni kod onog istog podvožnjaka, koji je davno iščileo iz sećanja Beograđana i koji se nalazio otprilike gde je danas naselje Crvenkapa, kojih stotinak metara ispod Palate "Srbija". E, tu će četrnaest godina kasnije, juna 1968. godine, istu sudbinu doživeti nova generacija nezadovoljnih akademskih građana.

Demonstranti su uzvikivali parole ("Dole vlada" i sl.) i gađali kamenjem milicionere koji su ih presreli. Policija je upotrebila brutalnu silu hapseći svakog ko bi se našao u okolini Studentskog grada. Okupljanje ispred Filozofskog fakulteta i PMF-a je sprečeno. Postoje podaci o upotrebi sile i policijske torture prema uhapšenima, ali je direktiva sa vrha bila, najverovatnije od Veljka Vlahovića i Aleksandra Rankovića, da se uhapšeni studenti ne osuđuju na duže kazne zatvora već da se stvari raščiste na fakultetima, političkim i disciplinskim putem. Iz SKJ je isključeno oko 40 članova, a kažnjeno oko 130, iako su neke partijske organizacije odbile da osude svoje članove, kao PMF i Šumarski fakultet.

SAMO su retki od kolovođa protesta osuđeni. Tako je Branko Gudalo, student tehnologije iz Beograda, osuđen je pred OKS Beograd na sedam meseci zatvora. Većim delom studenti su kažnjavani pred disciplinskim sudovima - udaljavanjem sa fakulteta, zabranom polaganja ispita u određenom roku i slično. Uhapšene je saslušavala milicija, ali i revnosni aktivisti sa Univerziteta. Tokom isleđivanja neki su tučeni i maltretirani, a od njih je zahtevano da otkriju pozadinu i pokretače nemira ("strane podstrekače", "domaće podstrekače", "đilasovce", "ibeovce", "ostatke reakcionarne buržoazije" itd.).

Protest je potpuno prećutan u javnosti, kako se ne bi kvarila optimistička slika o razvoju socijalističkog društva. Novine su ćutale o ovom događaju, dok je "Njujork tajms" objavio dosta detaljnu vest 16. novembra 1953 ("Beograd brani studentske nerede"), napominjući da su se prvi put čule i parole protiv vlade. Policija je sumnjala da iza protesta stoje đilasovci, ibeovci ili drugi "narodni neprijatelji", ali o tome nije imala nikakvih dokaza. Istraživači ovog perioda uglavnom se slažu da je protest imao socijalne motive i nema dokaza o političkoj instrumentalizaciji, niti umešanosti inostranog faktora. Partijski organi su uzrok nemira nalazili u pasivnosti komunista i slabom ideološko-političkom radu.

Osim ovih demonstracija, tokom pedesetih i početkom šezdesetih godina među beogradskim studentima nije bilo obimnog i organizovanog otpora režimu. Studenti su bili učesnici organizovanih režimskih manifestacija i demonstracija sa spoljnopolitičkim i drugim povodima (pitanje Trsta 1953, protest zbog ubistva Patrisa Lumumbe 1961, izbori, proslave) na kojima je povremeno dolazilo do neželjenih ispada.

NEKOLIKO incidenata među studentima Beogradskog univerziteta je zabeleženo u vreme pada Milovana Đilasa s vlasti: uoči plenuma na kome će biti smenjen, neke grupe studenata su dočekale Đilasa aplauzima; iste godine na Filozofskom fakultetu studenti su organizovali "spontan" bojkot predavanja Dušana Nedeljkovića, koji je dve godine ranije izbačen iz partije; novembra 1954. studenti Filozofskog fakulteta su bojkotom sprečili Vladimira Dedijera, koji je podržao Đilasa, da održi prvo predavanje na predmetu Istorija narodne revolucije.

Do kraja decenije je bilo pojedinačnih slučajeva kažnjavanja studenata zbog verbalnih istupa, kritika narodne vlasti, pričanja viceva, itd. Maja 1959. došlo je do manjeg incidenta u menzi "Tri kostura", koja se nalazila u današnjoj zgradi Agencije "Tanjug" na Obilićevom vencu, jer su studenti bili nezadovoljni hranom. Istovremeno, sve su bili veći problemi i sa studentima u Studentskom gradu (Novi Beograd), gde je zabeležen povećan broj napada na organe reda pa neki istraživači tu vide korene "1968". Smatra se da je u stvari osnovni i prikriveni uzrok sukoba nezadovoljstvo naroda ekonomskom situacijom u zemlji. S druge strane, uzrok nemira se traži i u opštem nezadovoljstvu i levom radikalizmu mladih, sa socijalnim i političkim konotacijama u vreme zaoštravanja sukoba KPJ i sa Istokom i sa Zapadom.