KAKO PAMTIMO DOBRICU: Sto godina od rođenja velikog srpskog pisca

Dar književne imaginacije, žudnja za estetskim oblikovanjem postojanja na jednoj strani, a na drugoj, javno političko delovanje motivisano etičkim idejema. U jezičkom umetničkom stvaralaštvu, jednako kao u ideološkom i političkom delovanju sledio je svoje ja, slobodu i odgovornost.

Ćosićev opus u književnosti nije raznolik sa stanovišta književnih vrsta. Napisao je sedam romana (11 tomova) u kojima je objedinjujuća tema tragična istorija srpskog naroda i srpskog čoveka od kraja HIH i tokom HH veka. Neki njegovi romani tematizuju političke događaje i ličnosti iz vremena u kome je on živeo. U spisateljskim ostvarenjima ispoljio je dva oblika svesti i duha. U političkim tekstovima preovlađuje ideološka svest i realnost, a u književnosti moderna umetnička konstrukcija. Životna sudbina i politički stavovi Dobrice Ćosića nisu ostavili negativne umetničke posledice u njegovom književnom delu; to su: 1) dva različita teksta po većini strukturnih elemenata; 2) postoje tematske podudarnosti u četiri romana: "Daleko je sunce", "Deobe", "Vreme zla", "Vreme vlasti", ali svi drugi narativni elementi su različiti; nove teme u romanima "Bajka", "Koreni", "Vreme smrti" produbljuju razlike o kojima je reč; 3) Ćosić na različite načine koristi biografske elemente u književnom i neknjiževnom tekstu. Daleko više u neknjiževnim, a u umeničkim na način umetničke transpozicije; 4) očigledna je razlika između ideološke (neknjiževne) i moderne (književne) svesti u tekstovima.

Romansijer Dobrica, istovremeno je bio politički aktivan na više nivoa - politički funkcioner, pisanje političkih tekstova, intervjui, dnevničke beleške.

Pored publicističkih knjiga ostavio je zapise "Lična istorija jednog doba" (šest knjiga) koji obuhvataju razdoblje od 1951 do 2000. godine i "U tuđem veku 1,2" (2000-2014). U njima je sadržano razmišljanje, stavovi, ideje i osećanje o tekućim događajima, ličnostima iz novije srpske i jugoslovenske istorije. Ovaj naš pisac koji je najdublje ušao u politički život, zamisliće svoje čitaoce pitanjima:

Da li postoje određena jezička, značenjska, saznajna podudaranja između njegovih književnih i neknjiževnih tekstova i knjiga ili značajne razlike? Da li je Ćosić svoje ideološko opredeljenje oblikovao u romanu ili je postojala umetnička granica?

Da li su mu romani bili sredstvo za ispovedanje sumnje u vladajuću ideologiju, sredstvo borbe protiv zablude socijalizma i jugoslovenstva ili su težili umetničkom idealu?

Dobrica Ćosić je izuzetna stvaralačka ličnost, saznajno interesantna zbog svoje originalnosti, vrednosti dela, javne uticajnosti. Oblikovao je književne i stvaralačke tokove, a kao angažovani književnik javno izlagao osobeno razumevanje vremena u kojem živi. Ćosićevi neknjiževni tekstovi i praktično delovanje mogu biti korisni za saznavanje prošlosti, za ocenu uloge značajnih ličnosti u kretanjima politike i društva, za aktuelni uticaj na ideje i političku praksu. Društvene promene nastaju i uzajamnim delovanjem kulturnog stvaralaštva, političke sredine i subjektivnog iskustva. Politička stvarnost je uvek bila izazov za intelektualce. On nije bio pisac koji se ograđivao estetizmom i pritom ignorisao probleme države i društva.

Dobrica je srpski književnik koji je učestvovao u donošenju političkih odluka ali i intelektualac čija se reč slušala, misao uvažavala, kritički, nekritički ali se i osporavala. On će u budućnosti srpske kulture biti zagonetka za sve koji razmatraju odnose književnosti i politike (društva). Činjenica da je objavio romane, knjige, članke, privatne zapise, razgovore sa novinarima opravdavaju ispitivanje njihovog odnosa.

Proučavaoce književnosti ne mora da interesuje Ćosić kao politički aktivista. Ali neke druge čitaoce njegovog opusa interesovaće pitanja: kako je politički mislio o ličnostima i događajima jugoslovenske države i obnovljene srpske države od 1945. do 2014. godine?

Ovo tim pre što nije Ćosić bio samo pisac političkih tekstova, već je učestvovao i u praktičnoj politici, nekada kao deo vlasti, a nekada kao opozicionar.

On je pripadnik jedne generacije, određene struje političkog mišljenja u konkretnom istorijskom vremenu, a ne usamljeni jahač. Dobričina misao je deo takvog srpskog političkog, a ne ličnog mišljenja. Nije preterano tvrditi da on predstavlja idejna kretanja dela generacije kojoj je pripadao, ali na dva načina: kao apologiju revolucije i komunističke ideologije i kao kritiku te iste ideologije i titoističkog komunizma.

Slobodan Jovanović je za Skerlićeve radove o istoriji Srba napisao: "To je istorija snimljena sa najmanjeg mogućnog rastojanja". Iste reči možemo da napišemo i za ličnu političku istoriju Dobrice Ćosića.

Kulture se prepoznaju prevashodno po delima i ličnostima velikih stvaralaca. Čuvanje i obnavljanje sećanja na velika imena srpske kulture dužnost je svih onih koji veruju u nezamenljivu i spasonosnu vrednost knjige. Kako će srpska književna i kulturna javnost obeležiti stogodišnjicu od rođenja Dobrice Ćosića?