CEO ŽIVOT IZMEĐU JAVE I SNA: Tri velika jubileja Laze Kostića prolaze nezapaženo

Kao da u taj činjenici ima neke čudne simbolike, jer su za života (kako je zapažao Milan Kašanin u svojim "Ogledima o srpskim piscima") mnogi njegovi stvaralački dometi svesno prećutkivani, a visoko postavljene letvice izazivale intelektualnu zavist savremenika.

- Iz vizure današnjeg vremena, mogu se lakše sagledati mnogi uzroci dramatičnih zbivanja u životu i stvaranju Laze Kostića. Ovom temom bavio se i Danilo Kiš, koji, između ostalog, zaključuje da je polemički žanr u srpskoj književnosti drastično unazađen zbog vremenske praznine od osamdeset godina koja postoji između prvog i narednog štampanja Kostićeve "Knjige o Zmaju" - kaže, na početku razgovora, dr Sanja Milosavljević, rukovodilac Istraživačko-dokumentacionog centra Narodnog pozorišta.

Doduše, kako ističe naša sagovornica, pronicljivo su o Kostiću pisali i mnogi drugi istaknuti umovi. Pored Kašanina, značajan trag ostavili su i Stanislav Vinaver, Isidora Sekulić, Miloš Crnjanski, Simo Matavulj, Veljko Petrović...

IAKO je Laza Kostić u svojoj dvadeset trećoj godini završio prava u Budimpešti, a samo dve godine kasnije odbranio doktorsku tezu na latinskom jeziku, jedno od glavnih obeležja njegovog života bilo je - osporavanje. Mada različitih pogleda na književnost, najznačajnija imena tadašnje srpske kritike, kao što su Ljubomir Nedić, Bogdan Popović i Jovan Skerlić, imala su zajednički stav kad je reč o (ne)vrednovanju dela Laze Kostića.

Nažalost, tek posle piščeve smrti došle su pohvale i priznanja. Koliko u ovome ima ironije i nepravde, dovoljno ilustruje podatak da je bio (i ostao) jedan od retkih stvaralaca koji je Eshila čitao na grčkom, Horacija na latinskom, Bajrona na engleskom, Šopenhauera na nemačkom, Molijera na francuskom, Tolstoja na ruskom...

A na svom maternjem pisao je o Homeru i Šekspiru, Geteu i srpskoj narodnoj poeziji, Branku Radičeviću i Đuri Jakšiću. Ostavio nam je kritički uvod u opštu filozofiju i raspravu o osnovama lepote u svetu. Stvarao je i pozorišnu i muzičku kritiku, uostalom, smatra se da tek njegovim prikazima pozorišnih predstava počinje i prva, umetnička kritika. Njegov pesnički, dramski, pripovedački, esejistički, filozofski dar nije se napajao na jednom izvoru, ni na rezultatima jedne epohe, jednog stila, jednog žanra ili naroda. Lazin grandiozan duh jednostavno je "asimilovao" sve čega se dotakao.

U KOSTIĆEVOJ biografiji mnogo toga je bilo izuzetno i začudno. Sa samo dvadeset dve godine napisao je najbolju dramu epohe romantizma, tragediju u pet činova "Maksim Crnojević", prevazilazeći ogromnim talentom mladalačko neiskustvo. U isto vreme, podseća dr Sanja Milosavljević, prevodio je Šekspira sa engleskog i Molijera sa francuskog, a to je mogao samo "mladić sa autentičnim znacima genijalnosti".

Jovan Đorđević je 1864. godine napisao da mi nemamo "nijedno dramsko delo gde nam je narodni duh tako čvrsto spojen sa uglađenošću opšteevropskom" kao u drami "Maksim Crnojević". Međutim, delo nije naišlo na razumevanje kod mnogih kritičara i tumača. Kao da su se trudili da Kostiću nađu zamerku, uopšteno ocenjujući ili baveći se pogrešnim i nebitnim u kritici... Kad je reč o ovoj tragediji, prvi put je u stih drame uveden jampski simetrični deseterac koji ima više poleta, brzine i energije od troheja koji odlikuju mirnoća i dostojanstvenost. Inače, do tada se verovalo da jamb nije primeren srpskom jeziku.

Ali i pored velikog potencijala ove tragedije, pokazalo se da postoje značajne teškoće pri scenskom oblikovanju. Koliko god inspirativno, delo nije često izvođeno na pozornicama. U nacionalnm teatru u Beogradu postavljeno je samo četiri puta.

PREMIJERA "Maksima Crnojevića" bila je 1870. godine, u režiji Alekse Bačvanskog. Zanimljivo je da je godinu dana ranije komad izveden u SNP-u, a za tu predstavu sam Laza Kostić napisao je kritiku i potpisao je šifrom. Na sceni beogradskog teatra imala je 28 repriza, što je ujedno i njen najduži scenski vek u odnosu na naredne postavke. Sledeća inscenacija bila je posle 65 godina (1935), u režiji Mate Miloševića, koji je imao i glumački zadatak - tumačio je Nadana Bajmra. Predstava nije ocenjena kao naročito uspešna i odigrana je samo tri puta. Inače, Mata Milošević više je hvaljen kao glumac nego reditelj, mada on sam nije bio u potpunosti zadovoljan svojom interpretacijom lika.

Naredni "Maksim Crnojević" premijerno je izveden 1966. godine, u rediteljskom čitanju Arse Jovanovića, sa izvanrednom glumačkom ekipom: Petar Kralj, Jovan Milićević, Petar Banićević, Miloš Žutić, Branislav Jerinić, Ksenija Jovanović, Stanislava Pešić, Vasa Pantelić, Mihajlo Viktorović... Kritika je naročito pohvalila Petra Kralja, očigledno inspirisana njegovom "modernom fakturom u gestovnim i glasovnim simbolima". Uprkos tome, predstava je odigrana samo dvanaest puta. Trebalo je da prođu gotovo tri i po decenije da se 2000. istog naslova prihvati Nikita Milivojević. I ova inscenacija nije imala dug život na sceni, iako je ambiciozno zamišljena, predvođena talentovanim rediteljem sa već ostvarenim glumačkim imenima.

Ko je, uistinu, bio Laza Kostić, i danas samo slutimo. Umro je u bečkom hotelu, a Veljko Petrović je zabeležio da su se na odru svi divili skulpturalnoj lepoti njegovog sedamdesetosmogodišnjeg tela koje je ličilo na Mikelanđelovog "Starca" u Medičijevoj kapeli...

MAJKA I LENKA

GUBITAK majke u ranom detinjstvu i uporno verovanje da je ona otišla u raj da mu donese kolače (kako mu je objašnjeno), sudbinski je osvestilo Lazu Kostića za postojanje više dimenzija stvarnosti. On je i zbog toga bio predodređen da stalno živi u više dimenzija stvarnosti - između jave i sna. Kao dete, čeznuo je za povratkom majke iz raja, a u zrelosti čeznuće da ode "u raj, u raj u njezin zagrljaj" - zagrljaj Lenke Dunđerski.

HEROJSKA KOMEDIJA

U NARODNOM pozorištu u Beogradu, scenski su postavljene još i Kostićeva herojska komedija (jedinstveni žanr) "Gordana, uskokova ljubav" (1898) i "Pera Segedinac" 1900. godine u režiji Milorada Gavrilovića, dok je izvođenje iz 1908. označeno kao - repriza. Zbunjuje činjenica da je kao reditelj potpisan Ilija Stanojević, koji je istovremeno tumačio lik Matule u predstavi. Scenski život "doživeo" je i "Knez od Zete", muzička drama za koju je libreto napisao Petar Konjović, po tragediji "Maksim Crnojević" - ističe dr Sanja Milosavljević.