SAJDŽIJA KOJI JE "OSLOBODIO" KAMERU: Božidar Zečević uporan da u istoriju kinematografije uvede Slavka Jovanovića
KADA je još kao student beogradske Akademije prvi put video Knez Mihailovu snimljenu iz pokreta i pitao da li je to iko uradio pre avgusta 1913, Božidar je Zečević dobio odgovor da "mora da jeste", jer - nemoguće da je neko naš bio baš prvi.
arhiva
Slični su se odgovori puni poslovične naše skromnosti ili manjka samopoštovanja nizali i docnije, i to od poslenika Kinoteke ili drugih ustanova kojima je istraživanje i čuvanje istorije filma cilj i obaveza.
Međutim Zečević, koji je i sam mnoge godine proveo na čelu upravo tih i takvih ustanova, a čija strast prema filmskoj (i našoj) istoriji ne jenjava, se zainatio i odlučio da celom svetu dokaže da je kamera prvi put oslobođena statičnosti - upravo tokom te vožnje centralnom ulicom srpske prestonice, pred planiranu paradu srpske vojske. Da je taj dva minuta i 15 sekundi dug kadar - odista istorijski, u svetskim okvirima, a da je snimatelj Slavko Jovanović čovek koji je prvi upotrebio "far" - dakle, onaj koji je omogućio filmskoj umetnosti da se otme okvirima snimljenog pozorišta, što je sve do tad bila.
- Govorili su mi, tad na studijama, da je Limijerov snimatelj "radio to", i jeste - ali ne to nego nešto slično, snimao je venecijanski Trg Svetog Marka iz gondole, kačio kameru na voz snimajući otvaranje železničke stanice u Kairu. Samo što je prvi "far" u istoriji filma ili ono što je Grifitov snimatelj docnije opisao kao "kolica za lutku" (dolly shot), sad sam već potpuno uveren, upotrebljen u Srbiji, a gotovo je sigurno da je tu kameru na vozilo prvi postavio, i privezao duž Knez Mihailove, baš Slavko Jovanović - navodi Zečević.
Zečević je odlučan da filmski "far", makar i sa više od stoleća zakašnjenja, sa tog kamioneta kojim se provezao kroz beogradsku centralnu ulicu "uveze" u zvaničnu istoriju filma. Na sve raspoložive načine, naoružan argumentima i nespornim činjenicama - a one odreda potkrepljuju njegovu tvrdnju, od datuma koji "idu u korist Jovanoviću", do samog kadra sačuvanog u filmu "Povratak srpskih pobednika".
Znalački biran repertoar
BIOSKOP u svom hotelu "Kasina" Đoka Bogdanović uredio je u skladu sa najvišim tadašnjim evropskim standardima. Svoje je poštovanje prema filmskoj umetnosti bogati preduzetnik iskazao i dovodeći na mesto upravnika bioskopa - nekadašnjeg direktora beogradskog Narodnog pozorišta, koji je znalački uređivao repertoar osmišljavajući cikluse, na sličan način na koji to oduvek radi i Jugoslovenska kinoteka. Svoj je osećaj za prepoznavanje dara, strasti, posvećenosti i svoje uvažavanje profesionalne veštine, Bogdanović pokazao i pozivajući Slavka Jovanovića da radi kao snimatelj za njega, obećavši mu kameru bolju od De Berijeve...
A ta istorija filma, makar ona knjiška, prvu upotrebu kamere u pokretu pripisuje italijanskom autoru Đovaniju Pastroneu, koji je u spektaklu o punskim ratovima "Kabirija" upotrebio studijski far. Dalje se u istim knjigama navodi da je, koju godinu potom, isti postupak primenjen u filmu "Netrpeljivost" Dejvida Vorka Grifita.
Upravo je Grifitov snimatelj vozilu koje je nosilo kameru duž filmskog studija nadenuo nadimak, te je od tada ono što mi nazivamo farom, među filmadžijama znano kao kolica za lutku ili dolly shot. No, to ne menja činjenice, a one nam govore da je sve to, i mnogo više - van studija, urađeno usred Beograda, vođeno idejom i rukom profesionalnog časovničara a pasioniranog snimatelja i filmotvorca Jovanovića.
- Kao član Evropske filmske akademije pobrinuću se da podatak obznanim stručnoj javnosti, a o prvoj upotrebi fara u filmskoj istoriji napisaću članak i za Srpsku enciklopediju - najavljuje Zečević, odlučan u nameri da doprinese ispravljanju makar ovog delića istorije, te da je na pravi način upotpuni, ali i da da doprinos ovdašnjoj kulturi sećanja, odavanjem počasti filmskim poslanicima s početka prošlog veka.
Potrudio se Zečević, sa grupom jednako posvećenih i strastvenih studenata, da ovaj kadar iz 1913. rekonstruiše, i taj su eksperiment, uz korišćenje digitalne tehnologije i drona, sproveli na stogodišnjicu ovog, za sada nezvaničnog, "dana oslobođenja filma", ili makar kamere.
Snimci sa ratišta
BEOGRADSKA je publika početkom druge dekade 20. veka u bioskopima gledala izveštaje sa ratišta, a tokom balkanskih ratova ovo su područje preplavili strani snimatelji i izveštači. Prepoznao je i tu priliku Đoka Bogdanović, te ministrima pohitao da predoči potencijalnu pretnju ukoliko ratištem budu vršljali toliki stranci. Od ministra do ministra, preko načelnika Generalštaba Putnika, do zamenika mu - generala Mišića, koji je odmah shvatio i prihvatio ponudu Bogdanovića da on sa snimateljem pođe na front. U Kinoteci se čuva dokument kojim general Mišić ovlašćuje Đoku Bogdanovića, i nikog drugog, da snima ratne događaje i zabeleži momente u ratu za oslobođenje Srbije. Nije Bogdanović baš čekao ovo zvanično ovlašćenje, zahvaljujući čemu je uspeo pre toga da zabeleži prizore bitke kod Ćustendila, oslobođenja Velesa i Štipa, juriš srpske konjice kod Preševa...
- Baš kao što je tog davnog avgusta snimatelje i kameru postavljenu na iznajmljeni kamionet zaustavio žandarm, i našu je ekipu praktično na istom mestu zaustavio policajac pitajući šta to snimamo - seća se Zečević, kako je čak i službeno lice trećeg milenijuma i ne znajući, precizno i tačno odigralo svoju ulogu u ovom svojevrsnom rimejku.
A tog je avgusta sajdžiju Slavka Jovanovića koji je održavao kameru De Berija i koga je ljubav prema filmu načinila kraljevim kinooperaterom a potom i snimateljem, osim žandarma, makar jednom zaustavila i tehnologija, tj. tehnika - morao je zastati da promeni traku, budući da je snimala samo 25 metara, te je vožnja Knezom ipak snimljena iz makar dva puta, što ne promiče oku znalca. Ipak, to ne čini ništa manje antologijskim, ni važnim, ovaj kadar, zahvaljujući kome smo dobili neponovljivu priliku da prošetamo duž baš svake fasade i kuće Knez Mihailove iz doba pre Velikog rata.
- Srećom po istoriju, našu ovoga puta, da parada nije održana na način na koji je planirana, te je u film "Povratak srpskih pobednika" uvršten upravo kadar nastao tokom probne vožnje i snimanja, uoči parade. Da je bilo drugačije, od vojnika i gužve posmatrača ne bismo videli ništa, a ovako stičemo jedinstven uvid u Knez Mihailovu.
To jeste nešto što bismo morali sačuvati, oplemeniti, unaprediti, dopuniti uz pomoć savremene tehnologije, i tu šetnju kroz vreme, danas centralnim gradskim šetalištem, učiniti dostupnom javnosti. Reč je o materijalu koji nijedan mudar kulturni radnik ne bi zanemario jer od njega može nastati istinska atrakcija, muzej... Na tome posvećeno radi i dr Dušan Nađević, digitalni umetnik i preporučujem pažnji nadležnih ovu ideju i inicijativu. Arhiva
Zečević smatra da bi dostojno mesto u istoriji filma morao imati i sam Jovanović, taj sajdžija koji je iz radnje smeštene kraj hotela "Moskva" stalno posmatrao dešavanja preko puta, u najveća dva od 12 bioskopa koliko ih je tad bilo - samo na Terazijama, a koji je održavao kameru Luja de Berija.
- Gledao je i tu kameru, čiji je mehanizam nalik časovniku i zahteva ruku preciznog mehaničara, naučio je da snima, "pozajmio" je čak od De Berija tu kameru kojom je iz čamca snimio izlivanje Save i poplavljenu Karađorđevu ulicu. Batalio je sajdžijski zanat i posvetio se novoj profesiji, vođen ljubavlju prema filmu, bio je rado viđen i priman kod kralja Petra koji je često imao privatne projekcije. Snimio je Jovanović i pogreb ruskog poslanika Hartriga 1914, a posle rata sa Đorđem Tokinom eksperimentalni film, nadrealnu burlesku "Budibogsnama", putopisne filmove posle rata... Ali svoju dugogodišnju opsesiju da snimi spektakl "Hajduk Stanko" nije uspeo da ostvari, što ga je razočaralo i nateralo da digne ruke od filma.
Poziva Zečević javnost da se na pravi način oda počast i, mimo filmske struke, oživi sećanje i na Đoku Bogdanovića i druge velike ljude, koji su u ono doba potpunog procvata svega, pa i kulture i umetnosti - Terazije činili središtem sedme umetnosti. Bogdanović, svakako, ostaje onaj koji je potpisan kao vlasnik i autor filma "Povratak srpskih pobednika", a Zečević nastavlja da radi na tome da, kada ovaj film zauzme mesto koje mu pripada u istoriji i enciklopedijama, ispod toga ostane zapisano "Snimio Slavko Jovanović". Čovek koji je, prvi u istoriji, postavio kameru na točkove. Čovek koji je umetnost pokretnih slika - oslobodio statičnosti.