ZDANJA KOJIMA SE GRADILA ZABORAVLJENA ISTORIJA: Šta otkriva knjiga profesora Aleksandra Kadijevića o međuratnoj jugoslovenskoj arhitekturi
UZBUDLjIV period treće i četvrte decenije 20. veka, opsežno i stručno za znalce, a sa mnogo primera koji mogu biti bliski i najširoj publici, profesor Aleksandar Kadijević, oživeo je u knjizi "Jugoslovenska arhitektura između dva svetska rata (1918- 1941): konteksti tumačenja", koju je objavio njegov matični, Filozofski fakultet u Beogradu.
Foto: Knjiga "Jugoslovenska arhitektura između dva svetska rata (1918-1941): konteksti tumačenja"
I već na klapnama, stoji napomena da se graditeljstvo toga razdoblja, u ovoj monografiji sastavljenoj iz deset poglavlja, ne razmatra kao arhitektura u Jugoslaviji, već kao jugoslovenska arhitektura, što je iz političkih razloga, u poslednje vreme bila, ređe korišćena sintagma. Ali, vrlo brzo čitalac se uverava da iza toga nema nikakve idologije, ni jugonostalgije, već ozbiljnih, kritičkih, naučnih istraživanja, sa novim uvidima.
- Arhitektura Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1929. Kraljevine Jugoslavije), nastala tokom politički nestabilnog, ali umetnički prosperitetnog razdoblja između dva svetska rata, u istoriografiji je retko prikazivana celovito, što se pravdalo rasutošću građe i uverenjem da u njoj nije postojao stilski koncept koji je objedinjavao nanose regionalnih škola - piše Kadijević. - Otud ni ulozi arhitekture u socijalnoj integraciji jugoslovenskih naroda (1918-1941) nije pridavan poseban značaj. Međutim, novija istraživanja pokazuju da je u arhitekturi tog multikulturalnog (ne i multikulturalističkog) društva, kohezivni identitet izgrađivan na dva načina - planskom jugoslavizacijom državnih javnih zgrada, i spontanim mešanjem istorijskih tradicija. Foto: Knjiga "Jugoslovenska arhitektura između dva svetska rata (1918-1941): konteksti tumačenja"
Jedan od naših najuglednijih istoričara arhitekture tako prvo uspostavlja istorijski kontekst, i bavi se ulogom koju je u njemu imao autoritarni vladar, političar i vojni strateg, kralj Aleksandar I Karađorđević (1888-1934), koji je bio na čelu ove zajednice "troimenog" naroda:
- Zagledan u prošlost, kralj Aleksandar je podržao obnovu srednjovekovlja u sakralnoj arhitekturi i ruskog akademizma na upravnim zdanjima. Njegovu volju, osim istaknutog vajara i arhitekte Ivana Meštrovića (1883-1962), čiji je predratni projekat Vidovdanskog hrama (1911-1915) predstavljao putokazni simbol nove kulturne paradigme, trebalo je da sprovedu arhitekti Ministarstva građevina u Beogradu, koji su uz projektovanje javnih zdanja nadzirali i deo regionalnih direkcija.
Tradicionalisti i modernisti
RIVALITET između tradicionalista i modernista, retrogarde i avangarde, umetničkih centara i periferije, prestonice i regionalnih središta, suparničkih udruženja i grupa, državnih i samostalnih umetnika, harizmatičnih predvodnika i neposlušnih "prestupnika", obeležio je sve oblasti vizuelne kulture. Iako su još tokom dvadesetih godina uvođene političke restrikcije protiv pojedinih pokreta, pogotovo onih koji su išli ispred svog vremena (krug časopisa Zenit), represija nad reformatorskim ogrankom je kulminirala sredinom tridesetih zabranom rada grupe "Zemlja" - piše u poglavlju "Društvena uloga vizuelne kulture u Kraljevini SHS/Jugoslaviji"
Među njima su bili Dušan Živanović, Petar Gačić, Jezdimir Denić, Predrag Zrnić, Aleksandar Janković, Branislav Kojić, Momir Korunović, Milica Krstić, Dimitrije M. Leko, Dragutin Maslać, Petar Popović, Dušan Babić i emigranti iz Rusije Nikolaj Krasnov, Vasilij Androsov, Viktor Lukomski, Valerij Staševski i Roman Verhovskoj.
- Zahvaljujući njima, koliko i uticajnim nastavnicima sa arhitektonskih fakulteta u Beogradu, Ljubljani i Zagrebu, u razradi naručenih projekata stvaralačka autonomnost je nadvladala poslušništvo, afirmišući šire društvene ideale od predviđenih - tvrdi autor monografije. - Za razliku od njih, arhitekti Uprave Kraljevskog dvora su dosledno ispunjavali zahteve dinastije. Foto: Knjiga "Jugoslovenska arhitektura između dva svetska rata (1918-1941): konteksti tumačenja"
Prema Kadijevićevim rečima imaginacija državnih arhitekata je prevashodno došla do izražaja pri projektovanju crkava, inspirisanih srpsko-vizantijskom i romaničko-gotičkom srednjovekovnom tradicijom, dok je kontrolisano oblikovanje sportsko-rekreativnih objekata (sokolski domovi, stadioni i vežbališta), javnih spomenika, mostova, banovinskih zgrada, ambasada, državnih paviljona na svetskim izložbama, pošta, štedionica i filijala državnih banaka u većoj meri zavisilo od političkih prioriteta.
Nacrt Njegoševe kapele iz 1921.
EKSPRESIONIZAM je u međuratnoj arhitekturi, prema Kadijevićevom mišljenju najzastupljeniji bio u Hrvatskoj, a manje u Sloveniji i Srbiji. Od naših autora, kao nosilac nostalgičnih traganja za nacionalnim stilom, najbliži mu je bio Momir Korunović (1883-1969).
- Kompozicije sa ekspresivnim nabojem, koje se organski uklapaju u pejzaž crnogorskog krša, osmišljavao je arhitekta Svetomir Lazić 1921. godine, na konkursnim skicama za Njegoševu kapelu na Lovćenu. Pripremljene po nalogu Arhitektonskog odeljenja Ministarstva građevina, i pored prve nagrade na zatvorenom konkursu, nisu izvedene. Monolitne strukture podnožja na kojima stoje masivna stabla, završene su piramidom ili neovizantijskom kupolom, ekspresionistički interpretiranim.
Uz administrativne i vojne, država je ulagala u zdravstvene, obrazovne, saobraćajne i sportsko-rekreativne objekte, a tridesetih godina realizovani su i prvi poduhvati visokogradnje, među kojima je i Palata Albanije u Beogradu. S druge strane privatni preduzetnici su podsticali inovativna rešenja u oblasti industrijske, stambene, poslovne i ugostiteljske arhitekture. Foto: Knjiga "Jugoslovenska arhitektura između dva svetska rata (1918-1941): konteksti tumačenja"
Istovremeno, u različitim delovima zemlje, razvijale su se regionalne škole, kako ističe Kadijević, neujednačene u sadržinskom i kvalitativnom smislu: zagrebačka je bila najotvorenija za savremene ideje, dok su ih beogradska i ljubljanska usvajale sporije. I kako piše:
- U svakoj od škola su se nametnuli harizmatični lideri: Jože Plečnik i Ivan Vurnik (Ljubljana), Viktor Kovačić, Hugo Erlih, Drago Ibler i Josip Pičman (Zagreb), Helen Baldasar, Dušan Smiljanić, Juraj Najdhart i Mate Bajlon (Sarajevo), Dragiša Brašovan, Milan Zloković, Branislav Kojić, Dušan Babić i Jan Dubovi (Beograd), Đorđe Tabaković i Danilo Kaćanski (Novi Sad). Talentovani i produktivni, podsticali su programsku diferencijaciju koegzistirajućih poetika, razvodnjavajući centralističke težnje ka arhitektonskoj sintezi.
Povoljni radni uslovi
O PODSTICAJNOSTI tadašnjeg socio-kulturnog ambijenta, svedoči i istorijska statistika, prema kojoj je prosek godina kada su arhitekti završavali studije bio 23, a podizali prvu kuću 25, što se nije dešavalo pre, a ni kasnije - naglašava Kadijević. - Na gradilištima je održavana zastupljenost zanatskih i zidarskih radnika u odnosu 1:3, što je predstavljalo retkost u jugoistočnoj Evropi. Povoljne radne uslove imali su i talentovani slikari, vajari, grafičari, scenografi, fotografi, dizajneri i umetnički pedagozi, koji su zbog velike tražnje lako dolazili do posla. Uz to, većina umetnika je posedovala vlastiti atelje, često izdvojen od porodične kuće u kojoj je živela.
Prema Kadijevićevim tvrdnjama, uprkos organizacionih nedostataka, konkursi su u međuratnom razdoblju važili za najravnopravniji oblik stručnog nadmetanja, na njima su se gradile i potvrđivale karijere, sticala i osipala pažnja investitora, a iza njih je ostao vredan korpus papirne arhitekture, nerealizovanih nagrađenih, otkupljenih i odbijenih skica:
- Otud je njihov značaj sa pravom istaknut u arhitektonskoj istoriografiji, i to često pre realizovanih, što potvrđuju projekti za Hram Svetog Save na Vračaru Dušana Babića, Petra i Branka Krstića, Milana Zlokovića i Andreja Pakova, Babićevog projekta za Dom UJIA, Dobrovićevih projekata za Terazijsku terasu, palatu P.R.I.Z.A.D. u Beogradu i pozorište u Novom Sadu, Pičmanov i Baranjijev projekat za beogradsku Poštu 1, Zlokovićev za spomen-kapelu na Zejtinliku i beogradsku Palatu "Albanija", Nojmanovi projekti za Panteon u Beogradu i Narodni muzej u Zagrebu, Iblerovi projekti Epidemiološkog zavoda i SUZOR-a u Zagrebu, projekti različitih autora za Jevrejsku bolnicu, Zakladnu i kliničku bolnicu u Zagrebu i Narodni dom na Sušaku... Foto: Knjiga "Jugoslovenska arhitektura između dva svetska rata (1918-1941): konteksti tumačenja"
U ovoj monografiji obrađuje se uloga ruskih arhitekata zasebnim poglavljem, kao što se u odvojenim esejima autor bavi 125-godišnjicom rođenja reformatora jugoslovenske arhitekture Nikole Dobrovića (1897-1967), koju je obeležila SANU, odnosno značajem fondacije koja čuva nasleđe znamenitog srpskog arhitekte Milana Zlokovića (1898-1965).
- Objavljivanjem monografije grupe autora "Vojin Simeonović- arhitekta i pilot" (Muzej "Cepter") krunisana su dugogodišnja nastojanja da se podrobno predstavi život tog svestranog umetnika, uključujući i avijatičarsku aktivnost o kojoj nije detaljno pisano - piše Kadijević u zaključnom poglavlju, posvećenom arhitekti najpoznatijem po zdanju beogradskog "Aero- kluba".