SKRIVENI BISERI NAŠEG FILMA: Saša Radojević o knjizi "Srpski film: pedesete", koja osvetljava ovaj manje poznati period
FILMSKA produkcija tokom pedesetih godina manje je poznata ovdašnjoj publici, i to prvenstveno usled kanonizovanja aktera crnog talasa šezdesetih godina, koji su se frontalno suprotstavljali ostvarenjima iz prethodne decenije, proglašavajući ih anahronim ili socrealističkim - piše scenarista, reditelj, glumac i filmski kritičar Saša Radojević u uvodu svoje knjige "Srpski film: pedesete" (u izdanju Filmskog centra Srbije), upravo s namerom da kroz nekoliko poglavlja osvetli ovaj nedovoljno istraženi period naše kinematografije.
"Čudotvorni mač" bio je najprodavaniji jugoslovenski filmu u svetu do pojave "Ko to tamo peva" / Foto Jugoslovenska kinoteka
Radojević knjigu počinje pričom o "Čudotvornom maču" (1950) Vojislava Nanovića, najprodavanijem jugoslovenskom filmu u svetu do pojave "Ko to tamo peva" (1980) Slobodana Šijana. U narednim poglavljima obrađuje Nušićevu komediografsku filmsku baštinu, okupaciju i ratne traume, ekranizacije klasika naše književnosti...
Posle opsežnog proučavanja ove dekade, Radojevića pitamo kako definiše srpski film pedesetih, koji je njegov vrednosni sud.
- Moja ideja je princip "i-i". I pedesete godine i crni talas iz šezdesetih godina su dragoceni za srpsku kinematografiju i između te dve naizgled opozitne dekade postoji mnogo više kopči nego što se pretpostavlja. Tokom pedesetih godina na filmu se više insistiralo na fabularnosti, narativnoj koherenciji u kojoj je stvaran svet čiji će likovi i događanja biti prepoznatljivi i razumljivi svakom gledaocu. Postojala su, naime, dramaturška odeljenja u kojima je pisanje i dorađivanje scenarija bio složen proces, a ukoliko bi se dogodio neki problem sa dijalozima, ponekad bi bio angažovan i pisac od reputacije - Stanislav Vinaver, na primer.
Saša Radojević / Foto N. Marković
Koji su to autori i filmovi nastali pedesetih nepravedno zapostavljeni?
- Čini se da je Vanja Bjenjaš (pogotovo sa filmom "Rafal u nebo") isključen iz fokusa pažnje. U tom filmu uvodna sekvenca realizovana je puno iznad standarda tadašnjih rediteljskih dostignuća. Više pažnje bi trebalo posvetiti autorima koji su pedesetih godina snimili samo po jedan film (Lola Đukić - "Jezero", Sava Popović "Svi na more" i Žika Čukulić - "Mali čovek"), ali i dodatna rasvetljavanja zanemarenih filmova koje su realizovali istaknuti autori - "Poslednji dan" Vladimira Pogačića, "Tri koraka u prazno" Voje Nanovića i "Poslednji kolosek" Žike Mitrovića. Nova analiza pomenutih filmova dala bi složeniju sliku o ta tri autora za koje se - bez punog uvida - pretpostavlja da su oni koji su duboko utemeljili tradiciju kvaliteta tokom pedesetih godina.
Postoji li neka zajednička nit za filmove pedesetih - tematska, ideološka, žanrovska...?
- Glavna odlika tih filmova je polifoničnost. Filmovi o ilegalcima u Beogradu i partizanima jasno su trasirali put za kreiranje ratnog filma. Zanimljivo je to što je, s druge strane, potencirana žanrovska raznolikost, iako je reč tek o konstituisanju nekih od njih - filmska bajka ("Čudotvorni mač"), muzička komedija ("Svi na more"), špijunski film ("Poslednji dan"), istorijski film ("Pesma sa kumbare"), triler ("Veliki i mali"), omladinski film ("Subotom uveče"), kriminalistički film ("Poslednji kolosek"), melodrama ("Te noći")...
U knjizi pišete da su umetnički dignitet prvim posleratnim filmovima davali scenaristi-književnici Ćopić, Davičo, Desnica, Vučo... kao i da su bile česte i adaptacije romana - Andrića, Ćosića, Nušića... Na koji način je to uticalo na filmski izraz tog perioda? "Čudotvorni mač" bio je najprodavaniji jugoslovenski filmu u svetu do pojave "Ko to tamo peva" / Foto Jugoslovenska kinoteka
- Takav pristup filmu potiče iz činjenice da je pisac, nekadašnji nadrealista, Aleksandar Vučo, prvi predsednik Komisije za kinematografiju Vlade FNRJ, eksplicitno zastupao tezu da je scenario iznad svega jedno književno delo i da bez takve književne podloge film načelno nema izgleda da se vine do umetnosti. To je verovatno i jedan od razloga zašto su reprezentativni književnici imali važnu poziciju u prvoj polovini pedesetih godina. Vremenom je taj stav modifikovan, pogotovo nakon osnivanja producentske kuće UFUS, koja je bila alternativa povlašćenom "Avala filmu". U drugoj polovini pedesetih godina akcenat je prevagnuo na stranu komediografske književnosti (Nušić, Sremac), a debitovao je i Bogdan Jovanović, koji je pre pojave tandema Gordan Mihić i Ljubiša Kozomara bio najprofilisaniji scenarista u srpskom filmu.
DOMINACIJA RATNIH PRIČA
RADOJEVIĆ kaže da tokom pedesetih, u žanrovskom smislu, dominiraju ratni filmovi, te da je njihova brojnost u velikoj meri natkrilila ostale žanrove, ali odmah dodaje:
- Ratni filmovi, međutim, imaju prevagu i u narednim decenijama u srpskoj kinematografiji, pa je otuda nepravedno da se i ostalim žanrovima iz pedesetih godina ne posveti pažnja kao što se to čini sa ostvarenjima nastalim u narednim dekadama. Kao druga bitna linija u kinematografskoj delatnosti razvijaju se komedije, u čemu velikog udela imaju tri ekranizacije dela Branislava Nušića ("Opštinsko dete", "Sumnjivo lice" i "Gospođa ministarka").