TAJNA BLAGA GORNJAČKE RIZNICE: U septembru počinju arheološka istraživanja na jednom od najintrigantnijih lokaliteta (FOTO)

Prva sistematska istraživanja jednog od najintrigantnijih i najperspektivnijih lokaliteta u Srbiji započeće u dubokom amfiteatru ispod vertikalnih litica Vukana gde se u gustoj šumi uz već poznate ostatke srpskih srednjovekovnih manastira vide zidine mnogih velikih objekata koje ni vekovi erozije nisu uspeli da zatrpaju. Prolaz do ove skrivnice bio je zaštićen prirodnim kamenim "bedemima" koji se strmo spuštaju do Mlave i na kojima još stoje delovi zidina i kula neosvojivog srednjovekovnog grada Ždrela, sagrađenih na starijim temeljima.

Osim tvrđave i pribežišta, Gornjačka klisura je od 14. veka imala i svoju svetu goru, monašku naseobinu sa isposnicama i manastirima kaluđera koji su se doselili sa Sinaja i Atosa.

- Zbog skučenog prostora u klisuri nije bilo pogodnih prostora za formiranje većih naseobina osim duboko usečene amfiteatralne uvale gde je formiran i manastirski kompleks Mitropolija, sedište braničevskih episkopa i mitropolita u drugoj polovini 14. veka - kaže Radovanović. - Septembarsku kampanju započinjemo baš u Mitropoliji jer je najugroženija bujicama i nelegalnim iskopavanjima, a to je samo početak višegodišnjih sistematskih istraživanja, prvi put na velikom prostoru klisure gde se nalazi mnoštvo zasebnih celina sa arheološkim ostacima. One su velikim delom teško pristupačne i primenjivaćemo različite metode da bi stekli celovit uvid u stanje, hronologiju i način funkcionisanja nalazišta, s ciljem da rekonstruišemo život na ovom prostoru kroz vreme.

Sagovornik "Novosti" naglašava da se do sada čak ni u stručnoj literaturi o Gornjačkoj klisuri ona nije posmatrala kao jedinstvena kulturno-istorijska i geografska celina, iako ona to jeste po svim svojim svojstvima.

- Najstariji materijalni tragovi života u Gornjačkoj klisuri potiču iz halštatskog perioda, od 8-6. veka pre nove ere - kaže Radovanović. - U periodu rimske dominacije Gornjačka klisura se nalazila u okviru provincije Gornje Mezije i kroz nju je vodila saobraćajnica koja je povezivala dolinu Morave sa rudonosnom oblašću istočne Srbije i Timoka. Ona se kod putne stanice Jovis Pagum, današnjeg Velikog Laola, ulivala u glavni put koji je glavnog gornjomezijskog grada Viminacijuma vodio na jug, za Nais, današnji Niš. S obzirom na položaj, Gornjačka klisura je svakako bila aktivno uključena u istorijska zbivanja tokom epohe seobe naroda i ranog slovenskog prisustva južno od Dunava, a od 10. veka ova oblast nosi ime Braničevo, koje u geografskom i administrativnom pogledu traje od srednjeg veka do danas. Kada je oko 1291. godine kralj Dragutin uz pomoć brata Milutina proterao polusamostalne feudalne gospodare braću Drmana i Kudelina iz utvrđenog grada Ždrela u Gornjačkoj klisuri, Braničevo je trajno priključeno srpskoj državi. Sredinom 14. veka, kada se posle Dušanove smrti osamostaljuju pojedine srpske feudalne porodice, Braničevom vlada porodica Rastislalić. Savladavši Radiča Brankovića, sina Branka Rastislalića, Knez Lazar priključuje Braničevo u jedinstvenu državu i srpska vlast u ovim krajevima traje sve do propasti srednjovekovne Srbije.

Jedan od kurioziteta klisure je što se zbog izuzetnog strateškog značaja u svakom novom ratnom periodu iznova utvrđivala, na nove načine, o čemu svedoče i napuštene podzemne nemačke fabrike oružja ili municije iz Drugog svetskog rata.

- O Gornjačkoj klisuri nikada nije sačinjena sveobuhvatna studija, pa je uporedo sa istraživanjima predviđeno rekognosciranje, detaljno kartiranje i celovito sagledavanje stanja vidljivih ostataka grada Ždrela, da bi se naslutile zone potencijalnih ostataka i na osnovu toga planirali dalji istraživački radovi i zaštitne intervencije- kaže Radovanović. - Naše istraživanje odvijaće se pod okriljem Ministarstva kulture, ali je ujedinilo i lokalne samouprave u Petrovcu na Malvi i Žagubici, na čijim se teritorijama klisura prostire, planinare iz kluba Gornjak i Zavoda za zaštitu prirode, koji se pridružuju naporima da celu oblast zaštitimo kao prirodno-istorijsku celinu. Smisao našeg rada je da ljudima pružimo mogućnost da dožive život u prošlosti, što je moguće samo na lokalitetu, neposrednim iskustvom.

Posebnu vrednost i osobenost Gornjačke klisure, unutar grada Ždrela, predstavljaju manastirski kompleksi Mitropolija, Blagoveštenje i Gornjak, podignuti u doba kneza Lazara u drugoj polovini 14. veka.

- Pomažući crkvu, knez Lazar učvršćuje svoju vlast u ovim krajevima i u tom periodu Gornjačka klisura postaje jedno od glavnih monaških središta u Srbiji, posebno važno od dolaska Svetog Grigorija Sinaita Mlađeg i monaha isihasta koji su sklanjajući se pred Osmanlijama utočište pronašli u državi kneza Lazara - kaže Radovanović. - Posebnom načinu monaškog života, koji su oni vodili, odgovarao je upravo ovakav zaklonjen stenovit kraj, sa brojnim pećinama i potkapinama pogodnim za osamu i isposničko podvižništvo.

Nedozvoljeni radovi

Manastir Gornjak, zadužbina kneza Lazara, nikada nije arheološki istražen a nedavno je propuštena idealna prilika za to, prilikom menjanja poda crkve. U žaru želje za ulepšavanjem hrama novi iguman je bez obaveštavanja i nadzora Zavoda za zaštitu spomenika dozvolio izvođačima radova skidanje starog poda, uvođenje podnog grejanja i postavljanje novih mermernih ploča. Stručnjaci kažu da je time u najmanju ruku zadugo onemogućeno da se sazna više o prošlosti manastirskog hrama. Episkop braničevski Ignjatije je zbog ovog propusta zabranio dalje radove u manastiru bez konsultacija sa stručnjacima Zavoda.

"Velika crkva"

Centralno mesto kompleksa Mitropolija zauzimaju delimično očuvani ostaci "Velike crkve" najsličniju crkvenim građevinama moravskog tipa. Ostaci fresaka u šutu svedoče da je bila živopisana, a pretpostavlja se da je bila posvećena Sv. Nikoli.
- Severno od nje su ostaci manastirskih konaka, delimično očuvani u visini prvog sprata, a kompleksu je pripadala i "Mala crkva Bogorodice Prečiste" sagrađena stotinak metara istočno na manjem veštački zaravnjenom platou - kaže Dejan Radovanović.