GRCI, KAO I SRBI, UBRZALI NACIONALNO SAZREVANJE U EVROPI: Upliv evropskih sila na rasplet rata za oslobođenje Grka

Ova monografija je prvo delo napisano na srpskom jeziku u kojoj su celovito proučeni neki od osnovnih društvenih i političkih fenomena savremene Grčke, ali i istraženi istorijski temelji na kojima su iznikle moderna grčka država i nacija u prvim decenijama 19. veka koji je zauzimao posebno važno mesto u istoriji Balkana i njenih naroda. Bilo je to stoleće nacionalnih i društveno-socijalnih revolucija, nacionalnog ujedinjenja, i stvaranja nacionalnih država. Prva u lancu balkanskih revolucija bila je Srpska revolucija, koja je započeta 1804. godine, a zatim je usledila revolucija grčkog naroda 1821. godine, koja je već 1829. završena Jedrenskim mirom, a formalno-pravno okončana 1830. godine sticanjem nezavisnosti Grčke.

O revoluciji grčkog naroda u srpskoj istoriografiji i naučnoj javnosti do sada su fragmentarno pisali neki od najznačajnijih srpskih istoričara poput Stojana Novakovića, Mihaila Gavrilovića, Vasilja Popovića, preko Dimitrija Đorđevića, Čedomira Popova, Slavenka Terzića, ali i filozofa i teologa poput Dušana Pantelića i Dušana Kašića. Grčke teme bile su preokupacija i srpskih književnika i istoričara književnosti (Vuk Stefanović Karadžić, Jovan Sterija Popović, Vojislav Ilić, Ivo Andrić).

Ambasador Spasojević je svojom monografijom o Grčkoj revoluciji celovito rasvetlio najvažnije političke, vojne, društvene, duhovne, kulturološke aspekte Grčke revolucije i posledice koje je ona ostavila na Balkan i Evropu toga vremena, a portretisanjem plejade najznačajnijih učesnika revolucije približio običnom čitaocu njihovu ulogu u tom složenom procesu koji je bio pun iskušenja, i dilema. Dušan Spasojević, iako po osnovnoj vokaciji nije istoričar, uspešno je uronio u nepreglednu arhivsku građu pohranjenu u brojnim fondovima Arhiva SANU, Vojnog arhiva Ministarstva odbrane, Diplomatskog arhiva Ministarstva spoljnih poslova, ali i arhiva Britanskog parlamenta (čuvena Hansard serija koja sadrži nepreglednu građu o parlamentarnim debatama u kojima su predstavnici najvišeg zakonodavnog tela Velike Britanije često tokom 19. veka "pretresali" balkanske teme poput Srpske ili Grčke revolucije). Takođe, uspeo je da pregleda i dragocenu građu Državnog britanskog arhiva, ali i arhivske depoe grčke Narodne skupštine i Arhiva Ministarstva spoljnih poslova Grčke.

Autor je svoj cilj da istraži i objasni nastanak moderne grčke države shvatio kompleksno, račvajući ga u tri međusobno izukrštana pravca: rat za nezavisnost; nastanak moderne grčke države; renesansa grčke nacije, što je jasno nagovešteno već u naslovu ove studije. Centralni deo monografije čine opisi samog toka ustanka, neprestanih sukoba ustaničkih vođa oko koncepta revolucije, ali su rasvetljeni i stavovi velikih sila prema ustaničkim ciljevima, Osmanskom carstvu, i ostalim balkanskim narodima koji su svoju nacionalno-oslobodilačku borbu već uveliko počeli ili su se spremali da krenu stopama Srba i Grka. Ugledajući se na Leopolda Rankea, barda nemačke istoriografije koji je svojim delom "Srpska revolucija" iz 1829. godine srpsku nacionalno-oslobodilačku borbu s pravom okarakterisao kao revoluciju izmeštajući je iz lokalnog, balkanskog opsega i stavljajući je u širi evropski okvir, tako je i ambasador Spasojević grčku revoluciju posmatrao ne kao izolovani, slučajni događaj regionalnog karaktera, već kao kvasac koji je pored Srpske revolucije ubrzao nacionalno sazrevanje balkanskih i evropskih naroda, i potpomogao stvaranje modernih nacionalnih država 19. veka, to jest dao joj evropski diskurs.

O Grčkoj revoluciji nemoguće je pisati, a ne uvideti njen uticaj na balkanske i evropske nacionalne pokrete i procese nacionalnog sazrevanja tako osobene za ceo 19. vek. Spasojević je to dobro razumeo, a istražio je i upliv velikih evropskih sila: Rusije, Francuske, a pre svega Velike Britanije na tok i rasplet rata za oslobođenje Grka i sticanje nezavisnosti. Upravo je ovaj ustanak bio prilika da se Velika Britanija umeša u rešavanje neizvesne balkanske stvarnosti i to u trenutku kada je u njenoj spoljnoj politici sve više preovladavala rusofobija koja je postala jedan od osnovnih stubova te politike i verni princip njene balkanske politike. Strah od sprečavanja ruskog spuštanja na Balkan i topla mora, odnosno mogućeg presudnog ruskog uticaja na grčke ustanike i tok revolucije, prevagnuli su nad tvrdoglavim britanskim odbijanjem da se uključi u moćni evropski koncert. Spasojević je pored geostrateških i političkih razloga ukazao i na britanske privredne interese u Osmanskom carstvu. Zato je Velika Britanija s pažnjom pratila početak Grčke revolucije.

Takva situacija će trajati do 1823. godine kada dolazi do promena na čelu Forin ofisa. Novi šef britanske diplomatije postao je konzervativac Džordž Kaning koji je tadašnju Evropu i svet iznenadio svojevrsnom ekvilibristikom u odnosu na Grčku revoluciju.

Privržen idejama slobode, jedan od njegovih prvih spoljnopolitičkih poteza bio je svojevrsno priznanje grčkih ustanika, to jest grčke ustaničke mornarice kao ratujuće strane.

Sledeći važan spoljpolitički potez Velike Britanije u pravcu priznanja Grčke zbio se početkom aprila 1826. godine kada je potpisan Petrogradski protokol kojim se Porta na predlog čuvenog britanskog vojvode od Velingtona obavezala da će Grcima dati nezavisnost. U to vreme među grčkim ustaničkim vođama iskristalisaće se snažna anglofilska struja koju je predvodio Aleksandros Mavrokordatos, neformalni šef diplomatije grčkih ustanika i potonji vođa Engleske stranke. Upravo zahvaljujući njegovom uplivu, grčki ustanici su se u leto 1825. godine stavili pod zaštitu Engleske. U zimu 1826. Mavrokordatos se tajno susreo sa Džordžom Kaningom na obalama Peloponeza, a nekoliko meseci kasnije ustanici su ovlastili britanskog ambasadora u Carigradu da ubuduće zastupa njihove interese. Time je Grčka revolucija ušla u poslednju, delikatnu fazu koja je rezultirala sticanjem nezavisnosti 1830. godine. Grci su za razliku od Srba, obezbedivši podršku Velike Britanije kao najveće imperijalne evropske i svetske sile u 19. veku, osigurali uspeh svoje revolucije i za samo nekoliko godina od njenog početka stekli nezavisnost, što Srbima nije pošlo za rukom. Iako su ranije započeli svoju revoluciju, svoje ciljeve su u punoj meri ostvarili tek pola veka posle Grka. n

* Studiju, zajednički poduhvat Instituta za noviju istoriju Srbije, Instituta za evropske studije i Fondacije "Šaper", koju je štampala "Čigoja štampa", tokom ove godine izdavačka kuća "Kastanjotis" objaviće i na grčkom jeziku.